مناسبات حاکم بر زندگی بشرآنگاه توام با آرامش و متانت است که همه حوزه های زندگی بشر، آمیخته با رعایت دین و اخلاق باشد؛ رسانه ها نیز به عنوان بخشی از زندگی و وجهی از تعامل روزمره انسانها ملزم به رعایت حدود شرع و اخلاق اسلامی می باشند. رهبر فرزانه انقلاب در درس خارج خود در هفته گذشته حوزه رسانه را از رعایت احکام شرعی حاکم بر رفتار بشر مستثنا ندانسته و آنان را به پرهیز از غیبت، تهمت و دروغ در معنای رسانه ای آن سفارش فرمود؛ گزارش پیش روی شما سخنی با کارشناسان باب «اخلاق، فقه و رسانه» است که می خوانید:
*رسانه و تابعیت از نظام هنجاری
اخلاق و رسانه چه نسبتی با هم دارند؟ شاید در ابتدا به این امر قائل شویم که اخلاق حوزه ای جداگانه و متعلق به امور فردی و خصوصی است و رسانه نیز امری عمومی و با اهداف و کارکردهای خاص خود است، اما باید پذیرفت که رسانه نیز به عنوان بخشی از مناسبات بشری باید مقید و متعهد باشد؛ در این باره دکتر حسین شرف الدین می گوید: رسانه جمعی به عنوان نهاد اجتماعی فعال و کارگزار فرهنگی با هدف پاسخ دهی به نیازهای مردم از قبیل خبررسانی، ارشاد، سرگرمی و تبلیغات به وجود آمده والزاما مثل همه نهادهای اجتماعی از یک نظام هنجاری تبعیت می کند؛ اساسا نهاد بودن بدون نظام هنجاری غیر ممکن است، نظام هنجاری مجموعه ای از بایدها و نبایدهاست که بدون آن نظام الگوی مطلوب محقق نمی شود.عضو هیأت علمی موسسه آموزشی پژوهشی امام خمینی(ره) ادامه می دهد: رسانه جمعی در قالب یک شخصیت حقوقی با توجه به نقش اجتماعی و نوع عملکرد باید مسوول باشد و رفتار مسؤولانه بدون الگوی هنجاری مشخص مورد قبول جامعه و متناسب با زیر ساخت هنجاری جامعه غیر ممکن است.
وی می افزاید: رسانه یک کنشگر اجتماعی است که در مسیر عام یا در فضای مشاع جامعه فعالیت می کند، ویژگی رفتار نهاد اجتماعی از جمله مطبوعات معطوف بودن به غیر است و این ارتباط یک سویه یا دو سویه است، آنچه مسلم است این است که رفتار اجتماعی بدون اصول و قواعد مشترک به سرانجام نمی رسد؛ رسانه باید قاعده مند رفتار کند و نیاز به داشتن نظام هنجاری یک نیاز جهان شمول و همگانی است و همه رسانه ها حتی در آزادترین جوامع سیستم ممیزی دارند و از قواعدی تبعیت کرده و خطوط قرمزی دارند.
این استاد جامعه شناس با بیان اینکه در کشور ما هنجارها قانون جمهوری اسلامی است می گوید: قوانین حاکم بر رسانه مثل اساسنامه رسانه ملی و یا قانون مطبوعات به طور مستقیم و فقه اسلامی با قرائت شیعی مبتنی براحکام عملیه امام خمینی(ره) و رهبر معظم انقلاب به طور غیر مستقیم هنجار نهادهای جامعه از جمله رسانه هاست که فقه آن خاستگاهی الهی دارد و همه قوانین باید با محوریت فقه تنظیم شود، علاوه بر این در نظام ما این تبعیت جنبه الزامی، رسمی و مضاعف دارد، برای اینکه ما اسلام را به عنوان یک فرانهاد اجتماعی در رأس قرار دادیم که مطبوعات باید ترجیحات، باید و نبایدها و اهداف خود را با این نظام اجتماعی هماهنگ کنند. حجة الاسلام و المسلمین «محمد لطفی نیاسر» نیز به ما می گوید: اگر ما رسانه را جزیی از زندگی بشر و در امتداد آن بدانیم و از طرف دیگر بپذیریم که دین و اخلاق برای همه جهات زندگی بشر است، پس باید تاثیر آن بر رسانه را نیز بپذیریم. مدیر رادیو سراسری معارف ادامه می دهد: نمی توان با این ادعا که رسانه به عنوان یک پدیده مدرن است، آن را فارغ از آموزه های دین مبین اسلام دانست، زیرا همه مسائل در جهات مختلف زندگی بشر در رسانه هم بار می شود؛ البته نیاز به فهم بیشتر از آموزه های دینی برای عمل در رسانه داریم و لازم است به فقه مراجعه و عملکرد رسانه ای را با میزان تطبیق با آن آموزه ها بسنجیم.
مصلحت سنجی در رسانه؟!
مصلحت و فروعات آن در مبانی مذهب تشیع جایگاه ویژه ای دارد و برای تطبیق با شرایط زندگی مدرن در نظر گرفتن آن تا حدودی پذیرفته شده است، اگر چه بحث آن دقت بالایی را لازم دارد؛ ممکن است رسانه ها نیز به عنوان جلوه ای از زندگی مدرن برخی مصلحت سنجی ها را بطلبند، اما پرسشی که مطرح است این است که آیا می توان در رسانه مصلحت سنجی کرد و دامنه این مصلحت سنجی تا کجا ادامه دارد؟! لطفی نیاسر می گوید: اگرچه مصلحت در مبانی دینی آمده است، اما جایگاه خود را دارد و ما مجوزی برای غیبت کردن و تهمت زدن در رسانه نداریم و این باید مورد توجه آنها باشد.
وی می افزاید: همانطور که رهبر معظم انقلاب گفتند، ما اصولاً نیازی به غیبت در رسانه های خود نداریم و نباید داشته باشیم، زیرا غیبت در مسایلی است که کسانی ازمطلبی بی اطلاع هستند، اما خوشبختانه بدخواهان و دشمنان ما بسیاری از مسایل را خودشان در رسانه هایشان بیان و در واقع اعتراف می کنند و نوعا مطلب پنهانی نیست و چیزی را که خودشان هم مخفی نکرده اند و مطالب علیه آنان فراوان موجود است، پس چه ضرورتی دارد که رسانه ها به غیبت و یا تهمت آلوده شوند و صرف بیان حقایقی که خودشان اذعان کرده اند کفایت می کند.
دکتر شرف الدین از منظری دیگر به بحث می پردازد و می گوید: باید در درجه اول حوزه های مصلحت را مشخص کرده و از نهادهای قانونی وظیفه خود را مشخص کنیم، زیرا بسیاری از این مصلحت سنجی ها، اجتهادات ارباب رسانه است.وی می افزاید: در هر صورت مخاطب باید صداقت رسانه را درک کند و به آن اعتماد کند، رسانه باید واقعیت را به او بگوید و اگر به صلاح نیست سکوت کند؛ لازم نیست دروغ بگوید می توانیم از فضا حریم بگیریم. شرف الدین ادامه می دهد: لازم است برخی خطوط، کلیات و مرز مشترکی که خارج از خطوط سیاسی باشد و قاعده ای داشته باشد که وظیفه رسانه را تعیین کند، برای رسانه تعریف کنیم، برای اینکه اگر مجموعه ای از مخاطبان که خط فکریشان با یک رسانه نمی خورد در آن محکوم شوند آنها نیز در موقع کسب قدرت این اقدام را تلافی کرده و در این هنگام این پرسش طرح می شود که پس مرز اخلاق و رعایت آن چه می شود و در این صورت به سمت سیاست ماکیاولی به پیش می رویم.
رسانه اسلامی، تابع نظریات ولی فقیه است
رسانه اسلامی مقید به اخلاق و اهداف مقدس است و در این موضوع با رسانه غربی متفاوت می شود که همواره به سمت مادیگری، ترویج مصرف گرایی، تقدیس انسان و نیازهای مادی و شیطانی او حرکت می کند اینکه رسانه اسلامی چه ویژگی ها و رسالتی دارد، پرسشی است که دکتر حسین شرف الدین این گونه بدان می پردازد: در این باب به ملاکهای سلبی که در فقه بدان ها اشاره شده است می پردازم یک رسانه اسلامی نباید اعانه بر اثم کند و همچنین نباید افراد را به غفلت وادارد و خط قرمزهای اخلاقی مثل دروغ، غیبت و تهمت را رواج دهد و همچنین نباید روح امید ونشاط را در مخاطب از بین ببرد و باورهای اعتقادی پذیرفته شده را مختل کند. رسانه مطلوب در اسلام حوزه عاطفی را مخدوش نمی کند و باورها وسلایق مردم را از بین نمی برد و هنجار مثبت می آفریند و از همه مهم تر اینکه سؤ ظن، استرس و بدبینی را وارد زندگی مردم نمی کند. وی با اشاره به این نکته که رعایت حریم خصوصی در رسانه ها باید همواره مورد توجه باشد می افزاید: رسانه در نظام جمهوری اسلامی باید بینش و بصیرت را بیفزاید و مصداق امر به معروف و نهی از منکر باشد و گاهی با سکوت، و گاهی با هدایت، تربیت و ارشاد، اخلاق اسلامی را گسترش دهد.
حجة الاسلام لطفی نیز دراین باب می گوید: رسانه اسلامی در مقابل رسانه غیر اسلامی مانند قرار گرفتن یک فرد مسلمان با تمام ویژگی های اسلامی در برابر غیر مسلمان است؛ این ویژگی ها شامل پایبندی به مباحث فقهی و اخلاقیات اسلامی و فروعات آن است، ضمن اینکه به مصالح امت اسلامی نیز باید توجه مخصوصی داشته باشد. وی ادامه می دهد: ویژگی رسانه دینی این است که مباحث فقهی را بر اساس شریعت و اجتهاد امام معصوم(ع) و در زمان غیبت بر اساس نظر ولی فقیه که جانشین امام زمان(عج) است مدنظر داشته و عمل کند و همین موضوع نقطه تمایز رسانه اسلامی با رسانه غربی است که باید هم در اخبار و گزارشات رسانه ای و هم در عملکرد و پوشش مجریان و خبرنگاران مشهود باشد.
منبع: روزنامه قدس
