خانواده از مهمترین عناصر تشکیل دهنده جامعه بشری است و ارزش هر اجتماعی منوط به اهمیت خانواده است به نوعی که با ضعیف شدن بنیان خانواده، جامعه حیات و موجودیت خود را از دست خواهد داد. در شریعت مقدس اسلام خانواده نهادی است مقدس بر پایه ازدواج سالم، بر مبنای اصل مودت و رحمت و تفاهم متقابل جهت رشد بالندگی و مرکزی است برای تربیت و انسان سازی و رسیدن به تکامل انسانی. از همین روست که در قرآن کریم از خانواده به عنوان میثاق غلیظ یاد شده است.
قرآن کریم به خانواده نظری خاص داشته و آیات زیادی از قرآن به بحث از خانواده و چگونگی تعامل میان زوجین و حقوق و تکالیف هر یک از افراد خانواده پرداخته است. از جمله مسائل مورد توجه در روابط زوجین نحوه معاشرت آنهاست. در میان مکاتب حقوقی، دین مبین اسلام نظام معاشرتی ویژه ای در روابط زن و مرد در خانواده تشریع کرده که از سویی بر مبنای انسان شناختی قرآن و اسلام استوار بوده و از سوی دیگر ناظر به اهداف و چشم اندازهایی است که در اسلام برای خانواده ترسیم شده است.
در تفکر اسلامی هر یک از زن و شوهر در قبال یکدیگر از حقوق متقابل و ویژه ای برخوردارند که از آن جمله می توان به حسن معاشرت اشاره داشت. از نظر قرآن کریم اساسی ترین اصل در رفتار و تعامل بین زوجین معاشرت به معروف است که صریحاً در آیه 19 سوره نساء تحت عنوان «و عاشرومن بالمعروف» بیان شده است.
طبرسی در تفسیر این آیه می نویسد: «مقصود همزیستی مطابق با فرمان خداست که ادای حقوق زن می باشد. مانند حق بهره وری جنسی، پرداخت نفقه و سخن زیبا، معروف آن است که آزار جسمی و گفتاری به زن روا ندارد و در رویارویی با او گشاده رو باشد.»
همچنین آیه 228 سوره بقره به گونه ای صریح وظایف، حقوق و نحوه آداب و معاشرت متقابل مرد و زن در درون خانواده را برابر و همانند می شمارد و معیار آن را معروف می داند.
به نوعی می توان گفت که آیات مربوط به حسن معاشرت به معروف، در صدد تاسیس یک اصل فقهی و حقوقی است که بر تمامی روابط زوجین سایه افکنده و ضابطه و ملاک در تعیین حقوق و تکالیف آنهاست.
همچنین سیره عملی وگفتاری اهل بیت (علیهم السلام) نیز بر این مطلب تاکید دارد. به عنوان مثال حضرت رسول (ص) در خصوص لزوم معاشرت به معروف در میان زوجین می فرمایند: «بهترین مردم در دین باوری کسانی هستند که با همسرانشان بهتر و انسانی تر رفتار کنند و من از همه شما به خانواده ام مهربانترم.»
در وصیت حضرت علی (ع) به محمد بن حنیفه می خوانیم: «با بانوی خود، خوش صحبت باش چه درگفتار و چه در کردار همراه خوبی باش.»
در واقع در نظام حقوقی اسلام، معاشرت به معروف برای زوجین یک اصل حقوقی و یک حکم اخلاقی است که به نوعی عمل به تکلیف زوجین نسبت به یکدیگر است. به عبارت دیگر معروف ضابطه و ملاکی برای تعیین و تشخیص تکلیف است، زیرا بدون رعایت جنبه های اخلاقی نمی توان سعادت خانواده را تامین و تضمین نمود.
معاشرت به معروف مصادیق فراوانی داشته و شامل بسیاری از امور اخلاقی می گرددوبرای پرهیز از اطاله کلام تنها برخی از مصادیق آن ذکر خواهدشد. از جمله مصادیق حسن معاشرت (معاشرت به معروف) می توان از حسن خلق در روابط زناشویی، اکرام و احترام به زن، محبت میان زوجین و اظهار آن، پوشاندن عیوب همسر، عفو و گذشت، مدارا کردن زن وشوهر با یکدیگر، مشورت و تبادل نظر میان زوجین نام برد. نباید از نظر دور داشت که ملاک و معیار در حسن معاشرت، عرف و آداب و رسوم محل زندگی زن و حفظ شان اوست. البته عرفی که منطبق بر عقل سلیم بوده و با اهداف تشکیل خانواده مغایرت نداشته باشد.
در حقوق ایران معنای آیه 19 سوره نساء در ماده 1102 قانون مدنی در فصل مربوط به حقوق و تکالیف زوجین نسبت به یکدیگر وارد شده است. مطابق این ماده زن و شوهر مکلف به حسن معاشرت با یکدیگر هستند.
در واقع متعاقب ایجاد رابطه زوجیت بعد از وقوع صحیح نکاح، حقوق و تکالیف زوجین نسبت به یکدیگر برقرار می گردد. بر این اساس زوجین مکلف به حسن معاشرت با یکدیگر، معاضدت آنها در تشیید مبانی خانوادگی و همکاری و همیاری در تربیت اولاد می باشند. سکونت مشترک و رعایت تمایل جنسی همسر از لوازم حسن معاشرت تلقی می گردد ضمن آنکه وفاداری زوجین نسبت به یکدیگر از لوازم تشیید مبانی خانواده است. زن و شوهر در ضمن نکاح داوطلب شده اند که با هم به سر برند و در غم و شادی یکدیگر شریک باشند. همسری زن و مرد بدین معنی است که سلوکشان با هم با خوش رویی، مسالمت و مهربانی آمیخته باشد و از اعمالی که منجر به ایجاد کینه با غم و اندوه در دیگری است بپرهیزند.
به عقیده حقوقدانان منظور ماده فوق از حسن معاشرت زوجین با یکدیگر رعایت عرف، عادت و زمان و مکان می باشد. بنابراین زن و شوهر باید با خوشرویی و مسالمت با یکدیگر زیسته و بدون داد و فریاد و ناسزا و مجادله روزگار بگذرانند.
در قانون مدنی ایران (حسن معاشرت ) از سایر حقوق و تکالیفی که زوجین در برابر یکدیگر دارند جدا نیست. مواد قانونی 1104 ق. م (همکاری در تشیید مبانی خانواده)، 1105 (ریاست خانواده)، 1106 و 1107 (پرداخت 1108) حق تصرف زوجه در دارایی های خود، با اینکه صراحتاٌ در معنای حسن معاشرت نیست، اما در تعیین مصادیق مفهوم حسن معاشرت موثر است.
با توجه به مطالب ذکر شده می توان گفت در صورتی که زوجین با یکدیگر بد رفتاری و خشونت نکنند و موجب آزار، اذیت و عسر وحرج یکدیگر نشوند و به حسن خلق با یکدیگر رفتار داشته باشند با یکدیگر حسن معاشرت دارند.
البته محدوده و مصادیق این حسن خلق نیز از نگاه حقوقدانان به مفهوم عرفی حواله شده، حسن سلوک مفهوم عرفی دارد و بر حسب زمان و مکان، آداب و رسوم اقوام و طوایف و خانواده ها فرق می کند، عادات و رسوم اجتماعی و درجه تمدن فرهنگ و نیز اخلاق مذهبی و رفتاری در میان هر قوم مفهوم خاصی از حسن معاشرت به وجود می آورد.
بنابراین مواردی چون بی توجهی به همسر و خانواده، عدم تامین مالی زوج، اعتیاد، مشاجره، توهین و تحقیر همسر و… از مواردی است که مطابق عرف جامعه سوء معاشرت نامیده می شود.
آرامش، مقام و موقعیتی است که انسان در پهنه هستی تمایل به دستیابی آن دارد و در شرع مقدس اسلام وظیفه خانواده زمینه سازی برای این هدف است. چه برای زن و چه برای مرد، زیرا الفت میان زن و شوهر موجب ایجاد رحمت در روابط حاکم بر آنها خواهد بود. تعبیر لتسکنوا الیها و جَعَل بینکم موده و رحمه در آیه 21 سوره روم نیز اشاره به همین مطلب دارد، در واقع می توان گفت حسن معاشرت میان زوجین زمانی حاصل می شود که زن و شوهر با مودت و رحمت موجب آرامش قلبی و سکون یکدیگر باشند. پس حسن معاشرت زوجین منحصر در چارچوبهای حقوقی و قانونی نبوده وضروری است زن و شوهر با یکدیگر تعامل روانی و رفتاری داشته و با دیده اغماض و بزرگواری برای یکدیگر حقوقی فراتر از موارد توصیه شده حقوقی در نظر بگیرند.
امروزه بی توجهی به ارزشهای اخلاقی و مصالح خانوادگی و نادیده گرفتن نیازهای عاطفی و توجه صرف به ابعاد مادی زندگی زمینه ساز نابسامانیهای خانوادگی و گسسته شدن بنیان بسیاری از خانواده هاست. بنابراین آموزش رموز رفتاری در خانواده و چگونگی برقراری ارتباط حسنه با همسر، توجه و احیای سنتهای حسنه مذهبی و ملی از جمله راهکارهایی است که برای نهادینه کردن اخلاقیات در خانواده ها ضروری است.
پی نوشت ها:
1- الحر العاملی، وسائل الشیعه،
المکتبه الاسلامیه، 1404
2- امامی حقوق مدنی خانواده، نشر اسلامیه، 1372
3- جعفری لنگرودی، حقوق خانواده، گنج دانش، بی تا
4- کاتوزیان، حقوق مدنی خانواده، یلدا، 1375
منبع:روزنامه رسالت ۱۳۸۹/۸/۱۶
نویسنده : منصوره فصیح
