درآمد
امام خمینی (ره ) آینه تمام نمای آیات قرآن کریم و مجتهدی بود که در پرتو جهاد الهی به راه های هدایت رهنمون شد و از مصادیق «وَ الَّذین جاهَدُوا فینا لَنَهدِینَّهُم سُبُلَنا»[1] بود. مقاومت در برابر بیدادگر، همواره در زندگی ایشان دیده می شود. ایشان علم، ایمان، تقوا، زهد، عزم راسخ، صبر، قدرت، صلابت و شجاعت را در خود جمع کرده و مراحل جهاد نفس را پیموده بود. از این رو بررسی نظریات ایشان در باره مقاومت اسلامی از اهمیت فراوانی برخوردار است.
آنچه بر ضرورت تبیین نظریه مقاومت می افزاید، دستور صریح حضرت آیت الله خامنه ای است که فرمود: « نظریه مقاومت در مقابل دشمن قوی پنجه را تبلیغ و ترویج کنید. بعضی تصوّر نکنند که چون دشمن بمب و موشک و دستگاه های تبلیغاتی دارد، باید عقب نشینی کنیم. نظریه مقاومت، در مقام نظر و هم در مقام عمل یک نظریه اصیل و درست است و باید ترویج شود.»[2]
با بررسی دیدگاه امام(ره) در باره مقاومت درخواهیم یافت که از منظر ایشان، استقامت امری ضروری است. امت مسلمان و مؤمن موظفند در برابر شدائد مقاومت کنند تا بتوانند دین خدا را که امانتی گرانبهاست یاری کنند. ایشان عواملی را باعث تقویت روحیه مقاومت و موانع و چالش هایی رادر مسیر تحقق استقامت مجاهدین گوشزد می کنند. در ادامه پس از تبیین ضرورت مقاومت، عوامل تقویت و تضعیف مقاومت از منظر امام خمینی (ره) تبیین خواهد شد.
ضرورت مقاومت
بعد از پیروزی انقلاب اسلامی در ایران، نگاه امت های اسلامی به مقوله مقاومت تغییر کرد و کارآمدی و لزوم استقامت در برابر طاغوت بر آنان آشکار شد. از این رو حرکت های مقاومتی با الگوبرداری از روش امام خمینی(ره) در مواجه با استکبار در کشورهای اسلامی شکل گرفتند.
قرآن کریم بر لزوم مقاومت اصرار دارد و به پیامبر خود و پیروان او دستور به استقامت می دهد، «فَاستَقِم کما أُمِرتَ وَ مَن تابَ معَک».[3] امام راحل نیز با تکیه بر همین آموزه های قرآن، مقاومت را وظیفه مسلمانان، در حد توانشان قلمداد می کرد: « خدا اسلام را فرستاده و به پیامبر امر کرد که باید استقامت کنی. ما هم باید این مأموریت را به وجهی که در قدرت داریم انجام بدهیم».[4] به نظر ایشان به دستور قرآن کریم، مقاومت در برابر طاغوتیان وظیفه افراد جامعه است، «در برابر زور و فشار طاغیان خضوع نکنید، تسلیم نشوید، صفوف خود را فشرده تر کنید. مردم زنده ای باشید. در برابر حوادثی که پیش می آیند استقامت داشته باشید و از آنهایی باشید که خداوند در حقشان فرمود: «إِنَّ الَّذینَ قالُوا رَبُّنَا اللَّهُ ثمَّ استَقامُوا تتَنَزَّلُ عَلَیهِمُ الْمَلائِکةُ أَلاَّ تَخافُوا وَ لا تَحْزَنُوا وَ أَبشِرُوا بِالْجَنَّةِ الَّتی کنتُم تُوعَدُونَ»[5]»[6]
نگاه امام(ره) به هر کاری ریشه در نگاه دینی ایشان داشت. در واقع معیار و ترازوی اعمال و رفتار را با مطابقت آن فعل با دین اندازه گیری می کرد. بر این اساس، مقاومت را که رکن رکین دستورات دینی است عامل بندگی خداوند و وظیفه شرعی بنده مؤمن می دانست؛ ظلم و قبول ظلم را حرام به شمار می آورد[7] و مقاومت در برابر ظلم را واجب می دانست: «دفاع از ناموس و جان و مال و کشور مسلمین یکی از واجبات است.»[8]
انسان مؤمن برای تکامل در مسیر بندگی و عبودیت راهی جز شناخت تکلیف و عمل به تکالیف الهی ندارد. لذا محوری ترین وزنه اعمال در نگاه حضرت امام خمینی(ره) عمل به تکلیف است: «از اول به فکر بودیم ببینیم چه چیزی تکلیف ماست، به همان عمل کنیم».[9] در نگاه ایشان مقاومت، وظیفه تک تک افراد جامعه است: «همه توجه داشته باشند که ما وظیفه داریم که این اسلامی را که به ما رسیده حفظ کنیم. زن و مرد، بچه و بزرگ مکلف اند دفاع کنند. مسئله دفاع یک امر عمومی برای همه است.»[10] امام حفظ اسلام را به عنوان یک امانت الهی که از وجود نبی مکرم اسلام حضرت محمد مصطفی(ص)و امیرالمومنین(ع) تا کنون با مشقت های فراوان به دست ما رسیده است بر همگان لازم قلمداد و راه حفظ اسلام را در مقاومت در برابر ظلم معرفی می کردند: «الان امانتی در دستمان است و آن اسلام است. عذر نداریم به اینکه ما بنشینیم کنار و بگوییم دیگران بروند حفظش کنند.»[11] ایشان مقاومت را روش اولیای الهی می دانست.[12]
عوامل تقویت مقاومت
به عقیده امام تقویت ایمان باعث استقامت در برابر حوادث می شود. ایشان به مسئولین توصیه می فرمود که به بازسازی معنوی و اعتقادی هم مانند بازسازی کشور اهتمام داشته باشند، زیرا تقویت معنویت باعث استقامت می شود: «همه در میدان نبرد و کارزار آموخته و تجربه کرده اند که معنویت و ایمان چقدر در پیروزی ها و موفقیت ها و بالا بردن توان و استقامت نیروها مؤثرند.»[13]
در نگاه امام کسی که باور توحیدی دارد دیگر ترسی از غیر خدا ندارد، زیرا هیچ قدرتی مانند خداوند نیست. ایشان قدرت را در توکل به خدا و اتحاد می دانست: «قدرت با توجه به خدای تبارک و تعالی و وحدت کلمه حاصل می شود.»[14] این باور توحیدی عامل تقویت کننده استقامت مومنین و مسلمین در برابر استبدادگران است. قرآن کریم می فرماید: «هرکس بر خدا توکل کند خدا برای او بس است.»[15] امام خمینی فرمودند: «هیچ قدرتی مثل قدرت خدا نیست. خوف از قدرت ها را کسانی باید داشته باشند که اعتقاد به خدای تبارک و تعالی ندارند. مسلمین و مؤمنینی که به مبدأ قدرت اعتقاد دارند، نباید از قدرت ها بترسند.»[16]
توجه به فرامین قرآن کریم، یکی دیگر از عوامل تقویت کننده استقامت است. در نگاه امام، کتاب خدا بهترین دستورالعمل مقاومت در برابر شیاطین است: «اگر قرآن نباشد، این مردم و توده ها، اینها مقاومت نمی کنند.»[17] او با شناخت اهداف دشمنان دین و مکتب، مردم را از نقشه دشمن برای دور کردن آنها از کتاب خدا بیم می داد: «این تبلیغ بوده است که مسلمین را از قرآن جدا کنند و منطق قرآن را بشکنند.»[18]
یکی از عوامل تقویت کننده مقاومت امید است. امام امید به بهبود اوضاع را یکی از عوامل تقویت کننده مقاومت می دانند و می فرمایند: «هجوم ناراحتی ها و تراکم نگرانی های ناشی از وضع رقت بار مسلمین تاب و توان را می برد و انسان آگاه را در تحت فشار خُرد می کند. با خواست خداوند متعال نویدهایی در کار است که امید را به آتیه نزدیک را تقویت می کند.»[19]
امام ایمان داشتند که خداوند حامی کسانی است که در راه او جهاد می کنند. ایشان عقیده خود را به مردم منعکس کرد و این ایمان به امدادهای الهی، باعث تقویت مقاومت در افراد شد. یکی از مواردی که باید از کمک های غیبی خداوند به امام خمینی نام برد، رعب و وحشتی است که در دل دشمنان اسلام انداخت. قرآن کریم تصریح دارد که ما در دل دشمنان خود رعب و وحشت قرار می دهیم.[20] این خوف و وحشت که باعث شد سران به ظاهر قدرتمند استبداد، توان مقابله با اندیشه های ژرف امام را در خود نبینند: «ما را به رعب، به رعبی که خدا در قلب اینها انداخت پیروز کرد».[21]
اعتقاد به نصرت الهی را می توان یکی ازمهم ترین عوامل تقویت کننده مقاومت برشمرد. از صدر اسلام تا کنون، یقین به یاری خداوند باعث رویارویی عده قلیل مبارزان در برابر ابرقدرتان بوده است. قرآن کریم می فرماید: «کمْ مِنْ فِئَةٍ قَلیلَةٍ غَلَبَتْ فِئَةً کثیرَةً بِإِذْنِ اللَّهِ وَ اللَّهُ مَعَ الصَّابِرین»[22] «وَ اللَّهُ یؤَیدُ بِنَصْرِهِ مَنْ یشاءُ إِنَّ فی ذلِک لَعِبْرَةً لِأُولِی الْأَبصار».[23] این وعده الهی است. امام نیز با تکیه بر همین بشارت خداوند در برابر مستکبرین زمان ایستادگی کرد.
چالش ها و عوامل تضعیف مقاومت
همان گونه که عواملی باعث تقویت روحیه مقاومت می شود، چالش ها و عواملی نیز وجود دارند که این قوه را در انسان از بین می برد. در گفتمان امام[24] همان طور که به عوامل تقویت کننده پرداخته شده، به موانع نیز توجه شده است. این عوامل را می توان به دو دسته عوامل درونی و عوامل بیرونی تقسیم کرد.
خودخواهی یکی از موانع رشد مقاومت در انسان است. برای پرورش روحیه استقامت لازم است شخص حب نفس را کنار بگذارد و ایثار را در خود زنده کند. امام[25] صراحتاً می فرمود، «با حب نفس و حب جاه و کبر و غرور نمی توان مقاومت کرد.» امام[26] اهمیت این نکته را در علما بیشتر می دانست و می فرمود برای مبارزه با استکبار و مقاومت در برابر آن لازم است کارها برای خدا انجام شوند و باید دل از دنیا و ریاست شست، «عالم متوجه به دنیا، عالمی که در فکر حفظ مسند و ریاست باشد، نمی تواند با دشمنان اسلام مبارزه کند و ضررش از دیگران بیشتر است. قدم را الهی و حب دنیا را از دل بیرون کنید. آن وقت می توانید مبارزه کنید.»[27]
به اعتقاد امام[28] راه مقاومت از مسیر خودسازی می گذرد و راه فائق آمدن بر مشکلات، تهذیب نفس است و در این صورت می توان مشکلات و مفاسد را از سر راه برداشت و نقشه های دشمن را خنثی کرد: «اگر خود را اصلاح نکنید، مجهز نشوید، نظم و انضباط را در امور درسی و زندگی خود حکمفرما نسازید، در آتیه خدای نخواسته محکوم به فنا خواهید بود.»[29] ایشان به جوانان توصیه می کرد: «تا فرصت از دست نرفته، تا دشمن بر همه شئون دینی و علمی شما دست نیافته، فکری کنید؛ بیدار شوید؛ به پا خیزید. در مرحله اول، در مقام تهذیب و تزکیه نفس و اصلاح خود برآیید و برای جلوگیری از مفاسدی که می خواهد پیش بیاید مهیا شوید.»[30]
یکی دیگر از موانع رشد روحیه استقامت در انسان که امام به آن توجه می داد، رفاه طلبی و تن آسایی است. از منظر امام، کسی که تصور کند مبارزه و استقامت در راه استقلال و آزادی، منافاتی با رفاه طلبی و سرمایه داری ندارد، الفبای مبارزه را نفهمیده است. ایشان تاکید داشت که سرمایه داران و قشر مرفه که درد اقشار مستضعف را درک نمی کنند هرگز با نصیحت به یاری محرومان نخواهند شتافت: «آنهایی هم که تصور می کنند سرمایه داران و مرفهان بی درد با نصیحت و پند و اندرز متنبه می شوند و به مبارزان راه آزادی می پیوندند و یا به آنان کمک می کنند، آب در هاون می کوبند.»[31]
در اندیشه امام رفاه طلبی و مقاومت، دنیاخواهی و آخرت جویی امکان جمع با هم را ندارند و تنها کسانی تا آخرین لحظه مقاومت می کنند که طعم سختی را چشیده باشند: «تنها آنهایی تا آخر خط با ما هستند که درد فقر و محرومیت و استضعاف را چشیده باشند.»[32]
ترس نیز مانند رفاه طلبی، عدم تهذیب نفس و خودخواهی یکی از موانع رشد روحیه مقاومت و ایستادگی است. ترس غریزه ای طبیعی در انسان برای حفظ بقای اوست، ولی حفظ ارزش های اسلامی و مقاومت در برابر سختی ها گران تر از حفظ جان است. در این جدال اگر ترس بر عقل غلبه پیدا کند، شخص را از استقامت باز می دارد. در نگاه امام مقاومت برای صیانت از اسلام که با استقامت مردان روزگار به ما رسیده بر همه لازم است.[33] پیامبر عظیم الشان اسلام(ص) ائمه معصومین(ع) و بزرگان دین فداکاری کردند تا دین خدا به ما برسد. در چنین شرایطی: «ما موظفیم همه مان برای حفظ اسلام و نباید بترسیم از اینکه چند نفر کشته شدند.»[34] امام امت(ره) غرور را نیز از عوامل سست کننده مقاومت می دانست و در رهنمودهای خود این نکته را گوشزد می فرمود: «ما اگر جایی را فتح کردیم نباید غرور پیدا کنیم»[35]
در بررسی نظریه مقاومت امام، بازدارنده های خارجی در راه استقامت عبارتند از:
جبهه شیطان که با تکیه بر تریبون های خود سعی می کند استقامت مبارزین در راه خدا را تضعیف کند. دروغ پراکنی یکی از شیوه های رایج استکبار برای نیل به این هدف است و ممکن است باعث شود افراد از جبهه مبارزه و استقامت فاصله بگیرند. البته مومنین که نور ایمان در جانشان رسوخ کرده، هرگز فریب گزافه گویی های دژخیمان را نمی خورند: «تبلیغات تار عنکبوتی [شیاطین] نمی تواند ملتی را که با کمال بیداری و هوشمندی به پا خاسته اغفال کند.»[36]
دشمن در تلاش است اوضاع خود را عالی و جبهه مقاومت را متلاشی نشان دهد و با انکار تلاش های مجاهدین روحیه استقامت آنان را تضعیف کند. امام از توجه به شایعاتی که توسط مزدوران ابلیس پخش می شود نهی می کرد و امت بیدار را از این حربه دشمن آگاه می ساخت و راه استقامت در برابر این شایعات را نشان می داد: «حفظ کنید این پیروزی بزرگ را و به کسانی که در مقابل شما می ایستند و می گویند کاری انجام نشده است بفهمانید که ایران کاری کرده که در دنیا نظیر ندارد. امروز روز و پایداری است.»[37]
یکی دیگر از روش های دشمن برای تضعیف روحیه مقاومت ایجاد اختلاف و تفرقه است. حزب شیطان تلاش می کند گروه های مقاومت را در برابر یکدیگر قرار دهد تا با خنثی کردن نیروهای خود، مقاومتشان را از دست بدهند. استکبار از وحدت بین صفوف مبارزین در وحشت است: «آنها [مستکبرین] از این وحدت خوف داشتند و حالا هم احساس کرده اند که اگر ملت با هم وحدت پیدا بکنند و جناح های مختلف یکی بشوند، ابرقدرت ها هم نمی توانند با اینها مقاومت کنند.»[38] بر مجاهدین راه خدا لازم است مراقب همزات شیاطین باشند چراکه خطر شکست جبهه مقاومت در صورت ایجاد اختلاف آنها دور از ذهن نخواهد بود: «اگر خدای نخواسته وحدت کلمه را از دست بدهید یا مقصدتان غیر مقصد حکومت اسلامی باشد، خوف این است که دیگر نتوانید قدم بردارید.»[39]
نفوذ منافقین و مفسدان نیز از دیگر عوامل تضعیف مقاومت است. منافقین در زمان جنگ و سختی در پشت جبهه در تلاش برای تضعیف روحیه ملت هستند و هرگاه احساس کنند پیروزی نزدیک است برای کسب منافع وارد میدان می شوند. امام به مردم توصیه می کردند این افراد را بشناسند و اجازه دست درازی به آنها ندهند: «ما امروز باید همه مان با هم دست به هم بدهیم که این یک عده ای که با نهضت و مصالح کشور مخالف هستند، عقب بزنیم»[40]
در بررسی نظریه مقاومت از دیدگاه امام عوامل دیگری را نیز می توان از موانع خارجی مقاومت بر شمرد ازجمله خطر عالمان سوء[41]، استعمار و استبداد، مدعیان دروغین صلح و… که در جای خود بررسی شده است.[42]
پی نوشت ها:
[1] سوره عنکبوت، آیه69.
[2] بیانات در دیدار دانش آموزان و دانشجویان 12 /08 /1397
(http://farsi.khamenei.ir/newspart-index?tid=2670 )
[3] سوره هود، آیه 112.
[4] سخنرانی در جمع ائمه جمعه استان زنجان؛ صحیفه امام، ج 16، ص300.
[5] همانا کسانی که گفتند: پروردگار ما خدای یکتاست آنگاه [بر آن ] پایداری نمودند، فرشتگان بر آنان فرو می آیند [و گویند] که مترسید و اندوه مدارید و شما را مژده باد به آن بهشتی که نوید داده می شدید. (فصلت: 30)
[6] سخنرانی در جمع روحانیون و اهالی قم. صحیفه امام، ج 1، ص163.
[7] همان طوری که ظلم حرام است، انظلام و تن دادن به ظلم هم حرام است؛ صحیفه امام، ج 15، ص 117.
[8] سخنرانی در جمع فرماندهان سپاه، معلمان و… صحیفه امام، ج 15، ص 118.
[9] دیدار با حضرت آیت الله خامنه ای، ۲۰ تیر ۶۸.
[10] سخنرانی در جمع فرماندهان سپاه، معلمان و. .. صحیفه امام، ج 15، ص 112.
[11] همان، ص 116.
[12] همان.
[13] سخنرانی در جمع فرماندهان سپاه، معلمان و. ..؛ صحیفه امام، ج 15، ص 113.
[14] پیام به ملت ایران و نیروهای مسلح؛ صحیفه امام، ج 21، ص358.
[15] سخنرانی در جمع نمایندگان مردم آذربایجان شرقی؛ صحیفه امام،ج11،ص 528.
[16] مَنْ یتَوَکلْ عَلَی اللَّهِ فَهُوَ حسْبُهُ إِن اللَّهَ بالِغُ أَمْرِه. سوره طلاق، آیه3.
[17] سخنرانی در جمع ایرانیان مقیم خارج درباره الهی بودن قیام ملت ایران؛ صحیفه امام، ج 5، ص36.
[18] سخنرانی در جمع ایرانیان مقیم خارج؛ صحیفه امام، ج 4، ص 215.
[19] سخنرانی در جمع خانواده شهدا وپرسنل کمیته؛ صحیفه امام، ج 10، ص10.
[20] پیام به اتحادیه انجمن های اسلامی دانشجویان اروپا؛ صحیفه امام، ج 3، ص 111.
[21] سَنُلْقی فی قُلُوبِ الَّذینَ کفرُوا الرُّعْبَ بِما أَشْرَکوا. سوره آل عمران، آیه 151.
[22] سخنرانی در جمع شرکت کنندگان در کنفرانس بررسی مداخلات امریکا درایران؛ صحیفه امام، ج 12،ص 380.
[23] سوره بقره، آیه 249.
[24] سوره آل عمران، آیه 13.
[25] بیانات در جمع روحانیون نجف؛ صحیفه امام، ج 2، ص151.
[26] جهاد اکبر، ص61.
[27] اسلام ناب، در کلام و پیام امام خمینی (ره )، ص 995.
[28] همان.
[29] پیام به ملت ایران در سالگرد کشتار خونین مکه؛ صحیفه امام، ج 21، ص 87.
[30] همان.
[31] دفاع از کیان اسلامی، دفاع از کشور اسلامی تا آن آخر زن و مرد، بچه و بزرگ مکلف اند که دفاع کنند. سخنرانی در جمع فرماندهان سپاه، معلمان و. ..؛ صحیفه امام، ج 15، ص 113.
[32] همان.
[33] سخنرانی در جمع اعضای کمیسیون های نفت و ارشاد مجلس؛ صحیفه امام، ج 18، ص 44.
[34] پیام به ملت ایران به مناسبت قیام 19 دی مردم قم و نوید پیروزی؛ صحیفه امام، ج 3، ص317.
[35] سخنرانی در جمع خانواده شهدای نیروی هوایی؛ صحیفه امام، ج 13، ص466.
[36] سخنرانی در جمع فرماندهان ترابری ارتش؛ صحیفه امام، ج 7، ص97.
[37] سخنرانی در جمع گروهی از عشایر بویراحمد. صحیفه امام، ج 8، ص 445.
[38] بیانات خطاب به آقای قاسم علی ظهیرنژاد و فرماندهان؛ صحیفه امام، ج 7، ص 281.
[39] پیام به مسلمانان ایران و جهان و زائران بیت الله الحرام. صحیفه امام، ج 20، ص 338.
[40] صحیفه امام، ج 9، ص78. ج4، ص216. ج15، ص109. ج21، ص86.
[41] صحیفه امام، ج 20، ص 327. ج16، ص318.
[42] رک: محمدعلی محمدی، فرهنگ نامه مقاومت اسلامی در اندیشه ی امام خمینی.
