پروژه امام موسی صدر در پژوهش قرآن چیست و قرآن پژوهی ایشان چه تفاوتی با خوانش های معمول قرآن در آن دوره دارد؟
براساس مطالعاتی که داشتم به نظرم طرح اصلی امام موسی صدر در لبنان ارتقای جایگاه انسان و جامعه لبنانی به لحاظ مادی و معنوی است. این طرح بعد از مطالعه و تأمل فراوان ایشان درباره وضعیت جامعه لبنان به تدریج پس از هجرت ایشان از ایران (1338 شمسی) به لبنان از شهر صور آغاز می شود و به تمام لبنان به ویژه جنوب لبنان سرایت می کند. سال اول حضور ایشان نیز گویا به مطالعه و بررسی و ارزیابی امکان و ظرفیت فعالیت ایشان در لبنان بازمی گردد. همچنین ایشان در جایی تصریح می کند که برای حل مسائل بانوان در لبنان یک سال مطالعه و بررسی کرده یا برای حل محرومیت از جامعه محروم لبنان بررسی های زیادی انجام داده است. اوج طرح ایشان در پیدایش جنبش محرومان لبنان و تجمع 75 هزار نفری بعلبک (1974 میلادی) و صور اتفاق افتاد که در آن جمعیت ده ها هزار نفری حضور داشتند. این تجمعات سپس سبب شکل گیری بخش نظامی جنبش محرومان لبنان با عنوان جنبش امل (افواج مقاومه البنانیه) در 31 آگوست 1975 میلادی می شود. هدف و خواسته اصلی این تجمعات نیز فشار به دولت لبنان برای ارتقای زندگی اجتماعی مردم و توجه به نیازهای ضروری و اولیه شهروندان لبنان و به ویژه توجه به جنوب لبنان بود که عقب ماندگی های تاریخی داشت و به طور مداوم نیز از سوی رژیم صهیونیستی مورد تجاوز قرار می گرفت.
مطلب مهم درباره پشتیبانی نظری اقدامات مهم اجتماعی صدر در پیشبرد طرحش توجه و بهره گیری از قرآن است. درواقع نگاه صدر به قرآن به منزله مهم ترین پشتیبان نظری اقداماتش در لبنان است. برای صدر، قرآن برای زندگی و کتاب هدایت و تربیت است و انسان با تمسک به قرآن می تواند زندگی خود را سامان دهد. البته در این میان معیارهایی برای فهم قرآن از سوی ایشان طرح می شود که آیات قرآن را برای انسان معاصر معنادارتر می کند و به ارتباط وثیق تر انسان معاصر با قرآن منتهی می شود. البته صدر تأکید و تصریح می کند که در فهم و استنباط و تفسیر قرآن باید به اصطلاحات قرآن و زبان عربی پایبند باشیم و با ارجاع متشابهات به محکمات، بر کلمات قرآن معانی بی ارتباط را حمل نکنیم.
مهم ترین مطلب در تمایز خوانش صدر از قرآن با دیگر خوانش ها از قرآن هم در این است که صدر فهم خود را معتبرتر و دقیق تر از خوانش های پیشینیان و حتی هم عصران خود از قرآن تلقی می کند. این خوانش که براساس اصطلاحات قرآنی و معیارهای زبان عربی اتفاق می افتد با فهم عقلی و فهم اجتماعی صدر در هم می آمیزد و تفسیر و خوانش صدر از قرآن را راهنمای مسلمان معاصر می کند. ازاین رو به تعبیر صدر فهم و تفسیر قرآن منحصر به مفسران نخستین نیست و انسان معاصر نیز حق دارد که قرآن را به یاری اطلاعات و تجارب بیشتر در زمینه های مختلف به صورت ژرف تر و با آگاهی روزآمدتری دریابد.
از سویی این خوانش با نقد خوانش های ناسازگار با فهم ژرف و روزآمد نیز همراه است و ایشان در موارد مختلف این نگاه انتقادی را به صراحت مطرح کرده و تفسیر دیگر مفسران از برخی آیات را نمی پذیرد و نقد می کند. برای نمونه ایشان به فهم مساله انفاق و گستردگی آن توجه می دهد که مفسران قرآن از گذشته پاداش عمل انفاق کننده را به روز قیامت موکول کرده اند، درصورتی که ایشان بر این نظر است که با عنایت به دانش و تجارب اجتماعی خود می توانیم آیه را به صورت دیگری نیز تفسیر کنیم که پاداش انفاق کننده در همین دنیا هم به انفاق کننده و هم به انفاق شونده هر دو می رسد. طبیعتا همان طور که گفته شد، این فهم و تفسیر جدید از دایره دلالت متعارف کلام بیرون نیست و با موضوعات دیگری از قرآن سازگار است. همچنین بحث های دیگر ایشان در تفسیر آیات قرآن مانند بحث جهاد و مقاومت، نحوه تعامل انسان با هستی، و. . . دارد که به نوعی متفاوت از تفاسیر مفسران است. البته ایشان تصریح کرده است که میان قرآن و تفسیر باید تفاوت قائل شد. تفسیر کلام بشر است که در آن خطا راه دارد و محدود است اما قرآن کلام خداوند است که در آن خطا راه ندارد و نامحدود است.
آیا جامعه لبنان در نوع قرآن پژوهی امام موسی صدر مؤثر بوده است؟ یعنی ایشان در این جامعه، نیازهای خاصی را احساس می کرده که لازم بوده با رویکرد خاصی سراغ قرآن برود؟
رجوع به قرآن و تفسیر آیات و سور قصار قرآن توسط صدر مبتنی بر معضلات و مسائلی است که در جامعه لبنان وجود دارد و شهروندان این جامعه با آن مواجهه دارند. ایشان برای حل این مسائل به قرآن به عنوان مهم ترین متن میان مسلمانان رجوع می کند. برای مثال برای رفع محرومیت به آیات انفاق توجه می کند و تفسیری کاملا اجتماعی از این آیات ارائه می کند که می تواند به ارتقای وضعیت انسان لبنانی در سطوح مختلف اعم از فقر اقتصادی، تعلیم و تربیت، بهداشت و درمان، امنیت و. . . مساعدت نماید. درواقع هدف از انفاق و نتیجه انفاق نیز ایجاد جامعه ای مبتنی بر احسان است که بتواند همبستگی جامعه را تقویت کند.
همچنین برای حل برخی معضلات اجتماعی مباحث اخلاقی مانند دروغ و غیبت و کفر و نفاق و حلال و حرام و. . . را مطرح می کند و این معضلات اخلاقی را سد راه پیشرفت جامعه تلقی می کند. در مرحله ای دیگر صدر به بازتعریف و خوانش اصول و ارکان مسلمانی مانند ایمان به غیب و داستان آفرینش انسان و مباحثی درباره رسالت الهی و معاد و برخی مناسک و عبادات مانند نماز و روزه و خمس و. . . می پردازد که فهم صحیح و مرتبط آنها با زندگی انسان می تواند در دیندارتر شدن جامعه و همبستگی آن کمک کند.
یک مساله دیگر برای رجوع ایشان به قرآن هم می تواند مهم باشد و آن نگاه مشترک شیعه و سنی به قرآن و عدم اختلاف جدی و مهم در این متن مقدس میان مسلمانان است. از نظر صدر، متنی درباره اهمیت قرآن در نزد مسلمانان وجود ندارد و رجوع به قرآن می تواند به همبستگی و ارتقای بیشتر اجتماعی این جامعه چندمذهبی یاری برساند. درواقع به تعبیر صدر قرآن مهم ترین چیزی است که در زندگی مسلمانان وجود دارد و سبب جاودانگی اسلام است. ازاین رو بر اهتمام و توجه به قرآن و قرائت آن و تفکر در معانی آن و تفسیر قرآن تأکید شده است.
نقل های بسیاری وجود دارد که امام موسی صدر در هر حادثه و واقعه ای در میان مردم حضور داشت و در میان اهل سنت و شیعیان و. . . رفت وآمد می کرد و از نزدیک با آنها ارتباط داشت. آیا این رویه امام موسی صدر هم ناشی از نوع قرآن پژوهشی ایشان است یا این رویه بر برداشت های قرآنی ایشان اثر داشته است یا ربط وثیقی بین این دو نمی توان یافت؟
این موضوع بی تأثیر از فضای قرآن پژوهی ایشان نیست. ایشان به دنبال بسط و گسترش سبک زندگی قرآنی است. صدر به عنوان یک عالم و رهبر دینی از بالا به مردم نگاه نمی کرد. او منتظر نمی ماند که مردم سراغش بروند بلکه به سبب رسالتی که برای خود قائل بود به کرات به میان مردم می رفت و دردها و مشکلات آنان را می شنید و به نیازهای مادی و معنوی و پرسش های آنان تا جایی که امکان داشت و می توانست پاسخ می داد. در این میان البته شیعه و سنی یا مسیحی هم برایش فرقی نمی کرد؛ زیرا ایشان به دنبال ارتقای انسان بود و دین باید بتواند به کاستن دردهای انسان معاصر کمک کند.
در نظر صدر سه هدف در مجموعه آیات قرآن مستتر است: یکی دعوت انسان به تدبر و تأمل در هستی و پدیده ها و شگفتی های هستی؛ دوم هدف تربیتی و شناخت بیشتر خداوند و پیدایش آثار این شناخت در زندگی؛ و سوم اینکه هدف آیات قرار دادن راه و روش درست در برابر آدمی است که در پی علم و کشف حقایق است. صدر با ابتنای بر آیات قرآن در پی تحقق این سه هدف در سبک زندگی انسان لبنانی است. بنابراین در پی هر حادثه ای در میان مردم حضور می یافت که بتواند به اهداف تربیتی و هدایتی موردنظر قرآن دست یابد. جز با حضور در میان مردم و ارتباط نزدیک و بی واسطه با آنان نمی توان انسان را با سبک قرآنی و دینی تربیت و هدایت کرد.
افزون بر این صدر بر این نظر است که رهبر جامعه باید دردهای مردم و مشکلات مردم و رنج های آنان را لمس کند. ایشان شخص پیامبر(ص) را مصداق چنین رهبری می داند که طبیعتا دیگر رهبران دینی و اجتماعی نیز باید به ایشان اقتدا کنند. ازاین رو توضیح می دهد که پیامبر رهبری بوده که به این واقعیت های موجود در میان مردم آگاه بوده است.
امام موسی صدر به فهم انسان معاصر نسبت به قرآن ارزش قائل است. چرا؟ آیا این را به دلیل پیشرفت های علمی و فکری بشر می داند یا اینکه دلیل دیگری دارد؟ به چه دلیل فهم انسان معاصر با همه مهجوریتی که برای قرآن پدید آورده نسبت به صدر اسلام ارزشمندتر است؟
در پاسخ به پرسش نخست به طور مختصر در این زمینه اشاراتی داشتم. از این رو فهم انسان بماهو انسان از قرآن مراد صدر نیست. به عبارتی فهم کسانی که با دانش ها و معارف اسلامی و منطق زبان عربی آشنا باشند قابل اعتناست و می تواند معتبر باشد. درواقع کسی که در پی فهم و تفسیر قرآن است باید بتواند محکم و متشابه قرآن را از همدیگر متمایز کند و متشابه را براساس محکم تفسیر کند.
مطلب دیگر اینکه قرآن در نگاه صدر کلام خداوند است نه کلام محمد. بنابراین ایشان به اعجاز قرآن و تمایز میان کلام خداوند و کلام بندگان اشاره می کند و اینکه کلام خداوند نامحدود است و در هر زمان می تواند معنادار باشد و برخلاف کلام بشر می توان معنای جدیدی از آن فهم کرد. به تعبیر صدر این خود به نوعی یکی از دلایل جاودانگی قرآن است. از این رو هر مقدار هم که انسان و جوامع پیشرفت کند باز به قرآن نیازمند است و قرآن میتواند راهنمای انسان در همه زمان ها و مکان ها باشد. بنابراین هر مقدار که معرفت انسان افزون شود از قرآن چیز جدیدی می فهمد و درمی یابد غیر از آنچه تاکنون دریافته است. از این باب هم فهم انسان معاصر که حامل قرن ها معرفت بشری است می تواند متفاوت از فهم انسان 14 قرن قبل باشد و به پیشرفت و ارتقای او کمک کند.
مطلب دیگر اینکه قرآن به مثابه کلام خدا و دارای معانی و بطون فراوان، همان طور که مخاطب انسان 14 قرن قبل است، انسان معاصر را هم مخاطب خود قرار می دهد و بنابراین فهم انسان معاصر می تواند یک فهم پیشرفته تر از قرآن باشد. صدر خود به این مطلب اشاره کرده است و به روایت امیرالمومنین اشاره کرده است که فرمودند «قرآن ظاهر و باطنی دارد و باطن آن نیز باطنی دارد تا 70 بطن» از این منظر هر مقدار که در قرآن تعمق شود عجایب و معارف آن پایان نمیپذیرد و انسان نمی تواند به همه اعماق آن برسد.
اگر بخواهم این مطلب را در چهارچوب مباحث فلسفه صدرایی هم توضیح دهم، باید گفت قرآن یک شیئی صامت نیست که هیچ حرکتی نداشته باشد بلکه قرآن به دلیل ویژگی کلام الهی، واجد حرکت است و رکود و سکون در آن راه ندارد و به تعبیر صدر در تعامل با هستی و با رجوع به قرآن می توان فهم جدیدی از آیات به عمل آورد و سپس این فهم را در زندگی به کار بست و مجددا در پرتو تعامل با هستی و رجوع به قرآن می توان فهمی تازه و نو به نو از قرآن به دست آورد. بنابراین انسان در فهم قرآن همواره میتواند فهم متفاوت و جدید و نو به نویی را دریافت کند.
امام موسی صدر در تفسیر خود، آیات منتخب را تفسیر کرده اند، آیا این امر دلیل خاصی داشته است؟ به نظرتان این آیات براساس چه مولفه هایی انتخاب شده اند؟ و از این آیات در پی القای چه بوده اند؟
چنان که در پاسخ سوال پیشین گفته شد، انتخاب آیات منتخب برای پاسخ به معضلات و مشکلات و مسائل اجتماعی گزینش شده است و سیدموسی صدر بر آن بوده که به سبب این آیات بخشی از مشکلات اجتماعی، اخلاقی، معنوی، اقتصادی و مادی انسان را رفع کند و در پی آن موجبات رونق دین ورزی و احیا و ارتقای دین در جامعه را فراهم آورد و به ارتقای انسان مدد برساند. همه آیات انتخابی به منظور حل مساله ای طرح شده است. در یک جمع بندی از مجموعه آیات انتخابی می توان گفت صدر در پی بازتنظیم دینداری در گستره اجتماع بوده است.
برای توضیح بیشتر اگر بخواهم به طرح قرآنی امام موسی صدر برای اصلاح جامعه لبنانی اشاره داشته باشم باید تصریح کنم بحث صدر در تفسیر قرآن کاملا در حوزه اجتماعی طرح شده است و از این منظر رجوع به قرآن و تلاوت قرآن صرفا برای ثواب بردن در آخرت نیست بلکه ایشان در پی تغییرات عینی مادی و معنوی در جامعه به سبب آیات قرآن است. این اصلاح و تغییر و به تعبیر ایشان تحول و پیشرفت و تمدن جز با تعامل مثبت و سازنده با محیط و پیرامون انسان به وجود نمی آید و ایشان برای این تغییر برنامه ریزی کرده است. تمامی اقدامات ایشان در لبنان نیز از این زاویه قابل بررسی و تحلیل است. از این رو اصلاح جامعه در بخش های فرهنگی، اقتصادی و سیاسی در برنامه امام صدر قرار گرفته است. بنابراین رویکرد ایشان اصلاح اجتماعی است که از یک بعد آن جز از طریق اخلاق و گسترش فضایل اخلاقی به دست نمی آید.
درواقع بررسی اجمالی مباحث تفسیری صدر نشان می دهد غالب مباحث ایشان در تفسیر قرآن به نوعی اجتماعی و اخلاقی است یا در چهارچوب مباحث اخلاقی می گنجد که درصورت اصلاح آن، وضعیت جامعه نیز اصلاح می شود و تحول و پیشرفت و خلق تمدن نیز اتفاق می افتد. البته این نگاه و ایجاد تغییر در اخلاق و رفتار اجتماعی یک شبه هم رخ نمی دهد و به تدریج و با کار فرهنگی و علمی و اراده انسانی رخ می دهد.
درواقع در این طرح قرآنی امام موسی صدر در پی آن است که به نوعی تعامل و ارتباطات مستحکم اجتماعی در جامعه شکل بگیرد و در جامعه جریان پیدا کند. برای این منظور در مواردی ایشان از مفاهیم متضاد استفاده می کند و بحث های خود را پیش می برد. برای مثال ظلم و عدالت، فقر و انفاق، کذب و صداقت، نفرت و محبت، ظاهرگرایی و ایمان واقعی، جهل و علم، اسراف و قناعت، جنگ و صلح، حرام و حلال، بیماری و سلامتی، غیب و شهود، ناامیدی و امیدواری، زندگی و مرگ، کفر و نفاق و ایمان، نور و ظلمت، هدایت و گمراهی و… تنها بخشی از مفاهیم متضاد است که برای تبیین طرح خود از آنها در تفسیر آیات قرآن بهره می برد.
در هرحال هدف اصلی تربیت و هدایت انسان است و نتیجه آن نیز تحول و پیشرفت و خلق تمدن است که در قالب تعامل و ارتباطات و تعاملات میان انسان ها حول مفاهیم متضاد شکل می گیرد. ایشان با بحث درباره هرکدام به دنبال آن است که جامعه و انسان ها بتوانند به گونه ای با یکدیگر تعامل کنند که نتیجه آن تغییرات محسوس و ملموس اجتماعی باشد. ایجاد این اصلاح و تغییر، کاملا ارادی و اختیاری و انتخابی است. البته صدر از هیچ ابزاری برای اجبار و تحمیل برخوردار نیست و اساسا اجبار و تحمیل در این مسیر را هم نمی پذیرد و نتیجه بخش هم نمی داند. به تعبیر ایشان رسیدن به هدف شرافتمندانه با ابزار غیرشرافتمندانه ممکن نیست.
هدف امام موسی صدر از طرح مباحث اجتماعی، صرفا رعایت اخلاق در تعامل انسان ها با هم بوده یا اینکه چون قرآن وارد حیطه جامعه سازی شده و بالمآل جامعه سازی به تمدن سازی می انجامد، می توان پروژه امام صدر را تمدن سازی نیز نامید؟
بحث تمدن برای صدر به صورت امر بسیار جدی مطرح بوده است. در این نگاه اگر نیازها و ضرورت های اولیه انسان پاسخ داده شود، جامعه به سمت خلق و هستی بخشی یک تمدن پیش خواهد رفت. براساس مطالعاتی که در آثار صدر داشتم و به طور خاص موضوع تمدن را در یک تحقیق مستقل پی گرفته ام صدر در جامعه لبنان در پی چنین امری بوده است. منتها صدر در این مسیر بر این نظر است که قرآن و تمسک به قرآن و بازگشت به قرآن و حضور قرآن در زندگی به عنوان یک نقطه قابل اتکا می تواند تمدنی جدید را رقم زند. چنان که در گذشته نیز تمدن ها را رقم زده است.
در این زمینه ایشان تصریح کرده است که «قرآن کلام خدا است و به این سبب در همه اعصار حضور دارد و همه نسل ها را راهنمایی و تمام قرن ها را متحول می کند و جمله تمدن ها را بنا می نهد و همه فرهنگ ها را تاسیس و هر مشکلی را حل می کند و بر هر بزرگ و کوچکی برای همیشه احاطه دارد.» (گام به گام با امام، ج 10، ص 14)
با این نگاه می توان دریافت که نگاه صدر به قرآن فراتر از آن چیزی است که در دوره های مختلف از قرآن توقع و انتظار می رفته است. در فقره نقل شده از ایشان برخلاف آنچه دیگران در این زمینه مطرح می کنند می توان عمق انتظار و توقع ایشان برای انسان سازی و جامعه سازی را مشاهده کرد. بنابراین قرآن صرفا برای قرائت و ثواب بردن نیست بلکه قرآن برای تحول و پیشرفت و تمدن است. از این رو افزون بر تفسیر قرآن به طور خاص و به ویژه در سحرهای ماه رمضان، ارجاع مکرر امام صدر به آیات قرآن در غالب گفتارهای وی به نحو بارزی مشهود است.
مطلب دیگر اینکه با توجه به هدف امام موسی صدر که خلق تمدنی جدید بوده است، افزون بر تامین نیازهای اولیه انسان، باید ارتباطات و تعاملات اجتماعی این انسان نیز اصلاح شود. از این رو، تمسک و توجه صدر به آموزه های قرآن به ویژه در بخش مدنی و اجتماعی آن به خلق و هستی بخشی تمدن بیش از پیش کمک می کند. درواقع صدر در پی تغییر و دگرگونی باطنی انسان ها برای تغییر و دگرگونی ظاهری آنان است. این بحث در پرسش پنجم هم به طور مستوفی پاسخ داده شد.
امام صدر در کتاب حدیث سحرگاهان توجه به آفرینش انسان، انفاق، ظلمات و نور، معاد، مالکیت، غیبت، با رویکرد اخلاقی و موعظه ای داشته و به نظر می رسد در پی تفسیر به معنای رایج هم نبوده است؟
همان طور که از مباحث گذشته هم روشن شد، هدف صدر، ارائه تفسیر بما هو تفسیر نبوده است و یک هدف معرفتی از یک سو و یک هدف کاربردی از سوی دیگر را دنبال کرده است که بتواند در انسان و جامعه تحولی را رقم بزند و انسان و جامعه در این مسیر به پیشرفت و تعالی نائل شوند. بنابراین تفسیر ایشان از این حیث با دیگر تفاسیر که تلاشی برای طرح و حل معضلات اجتماعی ندارند متفاوت است و از این رو خواندنی می شود. بررسی ها نشان می دهد که صدر خود را درگیر مشکلات اجتماعی می کند و برای پاسخ و حل این معضلات به قرآن رجوع می کند. درنتیجه به سراغ آیات خاصی می رود تا به هدف قرآن که تربیت و هدایت است نائل شود.
به نظرم رویکرد امام صدر را می توان رویکردی عقلی و اجتماعی به شمار آورد که در ظرف مباحث اخلاقی به طرح معضلات اجتماعی اقدام می کند و در پی حل این معضلات است و از این حیث با مباحث تفسیری رایج متفاوت است. براساس نظر صدر روش تربیتی قرآن کریم مبتنی بر وحدت اندیشه و عشق به طور توأمان است و قرآن صرفا آیات مربوط به عذاب یا جهاد و تکالیف نیست. این نگاه به معنای آن است که وحدت احساس و اندیشه و عشق است که انسان را به اعتدال می رساند. درواقع احساس، مکمل اندیشه است و انسان باید با هر دو به حیات خود تداوم بخشد و به زندگی خویش نظم ببخشد. اینکه نظم و اعتدال در انسان و جامعه و هستی براساس آیات قرآن مبتنی بر وحدت قوه عاطفه و قوه عاقله مورد توجه قرار گیرد به نظرم از نوآوری های صدر در تفسیر قرآن است.
امام صدر بر نتایج این جهانی گناه و ثواب تاکید دارد، مثلا می گوید عدم توجه به انفاق به ظلم اجتماعی منجر می شود، آیا این نوع نگاه به قرآن فهمی سکولار به دست نمی دهد؟
یک مطلب بسیار مهم در نگاه و رویکرد امام صدر به دین نگاه اجتماعی ایشان به دین است. البته من اینجا نمی خواهم از تعبیر اسلام اجتماعی استفاده کنم اما براساس این نگاه، دین باید بتواند در حوزه های مختلف باری از روی دوش انسان بردارد و دین از این منظر صرفا فردی یا مربوط به آخرت نیست بلکه باید از مواهب دین ورزی در همین دنیا برخوردار باشد. نگاه اجتماعی به دین ناظر به پیوندها و ارتباطات و تعاملات میان اعضای جامعه و طبیعتا ناظر بر اجتماع است. اصلا از دید صدر جامعه متشکل از دادوستدها و روابط میان شهروندان و بده بستان های میان آنان است که ایجاد می شود. بنابراین در این میان نقش دین و اخلاق هم اهمیت زیادی پیدا می کند. از این منظر اخلاق نیز به طور خاص ناظر به پیوندهاست. ایشان در مباحث تفسیری خود بحث مهمی را در زمینه تعامل در اجتماع طرح می کند و بسیاری از آیات را که مباحث اخلاقی را طرح می کنند از منظر تعاملات اجتماعی مورد توجه قرار می دهد. برای مثال بحث غیبت، دروغ، عدم توجه به مسئولیت اجتماعی و حتی نفاق و کفر چون به زوال ارتباطات و گسسته شدن تعاملات اجتماعی و در نتیجه به فروپاشی جامعه منجر می شوند از سوی ایشان مورد توجه و تفسیر قرار گرفته و براساس آیات قرآن به آنها وزن می دهد و آنها را برجسته می سازد. شاید بتوان از مجموع این مباحث، نظریه ای را با عنوان نظریه تعامل استخراج کرد.
بحث تعامل به ویژه در مباحث تفسیری امام موسی صدر به طور بسیار برجسته ای مطرح شده است. تعامل انسان با خویش و با انسان های دیگر و با خدا و با هستی و با قرآن. چنان که گفته شد، جامعه از تعامل انسان ها با یکدیگر به وجود آمده است و تداوم می یابد. درواقع تمامی هستی با یکدیگر در تعامل است و انسان نیز از این تعامل برکنار نیست. اگر این تعامل براساس قرآن صورت گیرد باعث تحول و پیشرفت و خلق تمدن می شود. اساسا تعامل الزاماتی را پیش می آورد که گفت وگو و احترام و اطمینان متقابل در صدر آن است. افزون بر اینکه بحث امنیت و آزادی نیز در اینجا وارد می شود و جزء الزامات اولیه یک تعامل سازنده و مثبت تلقی می شود. بنابراین بنیان مباحث صدر در تفسیر قرآن به نظرم برای آن است که چنین تعاملی را در جامعه جاری کند و در پی آن است که آموزه های قرآن آن را تدارک کرده و با عملش تثبیت می کند. درواقع امام صدر با ارائه بحث های تفسیر قرآن در پی ساخت انسان و جامعه تراز اسلام است که یکی از نتایج آن رفع مشکلات و معضلات انسان و جامعه لبنانی و ایجاد جامعه صالح و دولت صالح و دیگری پی ریزی تمدنی جدید در پرتو مفاهیم و آموزه های اصیل اسلامی است.
چنین نگاهی موجب شده است که مباحث تفسیر قرآن صدر نیز از آن اشراب و متأثر شود. چنان که پیش از این هم آیات قرآن برای زندگی انسان نازل شده است و باید بتواند در زندگی انسان نیز تاثیرگذار باشد. در نتیجه آیات قرآن و سیره پیامبر و ائمه نیز با این نگاه مورد بررسی و تحلیل و بهره برداری قرار می گیرد. چه بسا در مواردی که آیات این دنیایی مورد توجه قرار نگرفته اند. آیات به نحو نادرستی مورد تفسیر واقع شده اند. برای مثال آیات انفاق که در عموم تفاسیر به عنوان ثواب در آخرت مورد توجه بوده اند اما صدر افزون بر پذیرش این مطلب بر این نکته صحه می گذارد که مواهب انفاق در موارد مختلف در همین دنیا نصیب انسان و جامعه می شود و دلیلی ندارد که صرفا امری آخرتی تلقی شود. درواقع وجود انفاق در جامعه در معنای وسیع انفاق می تواند به ایجاد پیوندهای اجتماعی مساعدت و همبستگی اجتماعی را تقویت کند. چنین نگاهی اساسا نمی تواند نگاهی سکولار باشد. به ویژه اینکه صدر در مباحث خود هم نظام فرقه گرایی و هم سکولاریسم موجود در جامعه لبنان را نقد و نفی کرده است و به راه سومی می اندیشد که در آن دین حضور جدی و موثری دارد. تفسیر ایشان نیز اجتماعی است. برای همین بر این نظر است که در ترک انفاق به نوعی ستم اجتماعی اتفاق می افتد و ترک انفاق باعث هلاکت همه می شود. درواقع با انفاق همزمان دو کار انجام می شود: «یکی اینکه انفاق باعث نجات از هلاکت اجتماعی می شود و دیگری اینکه انفاق موجب نجات از ستم اجتماعی می شود.» این تفسیر آیه 195 سوره بقره است که می فرماید: «و أنفقوا فی سبیل الله ولاتلقوا بأیدیکم الی التهلکه.» در تفسیر این آیه و آیات مشابه دیگر مباحث مهمی را صدر طرح کرده است که در اینجا مجالی برای پرداختن به آن نیست و خواننده را به مجموعه مباحث تفسیر قرآن امام موسی صدر در جلد دهم از مجموعه گام به گام با امام ارجاع می دهم.
تفسیر قرآنی امام موسی صدر و توجه به آن امروز چه نیازی از جامعه ما را مرتفع می کند؟
گذشته از ارزش علمی و فکری مباحث صدر به عنوان یک اندیشمند و فعال اجتماعی و رهبر دینی، به نظرم مباحث امام موسی صدر باعث آشتی و استحکام ارتباط نسل جوان با دین و آموزه های دینی و مباحث قرآنی است. به ویژه اینکه ایشان در مباحث خود بر نقش اراده و اختیار انسانی تاکید بسیاری دارد و مسیر تغییر و تحول جامعه را از مسیر اراده انسان و تغییر باطنی او می شمارد و پرسشگری در مباحث ایشان به شدت جاری است. خود نگاه انتقادی ایشان به برخی از رفتارها و آموزه ها که به دینی بودن منتسب شده است و پیراستن آموزه های دینی از این پیرایه ها به نظرم بسیار مهم است. یک نمونه از این مباحث را در تفسیر ایشان از شب قدر می بینیم. در نظر ایشان انسان خود سعادت خود را رقم می زند؛ چه سعادت فردی و چه سعادت اجتماعی یا شقاوت فردی و شقاوت اجتماعی. از این رو به دنبال ارائه تفسیر معقولی از شب قدر است. بنابراین تاکید می کند که ما براساس مجموعه اعمال مان زندگی می کنیم و ممکن است براساس آن سعادتمند یا بدبخت باشد که طی سال ها اتفاق افتاده است و به تعبیر ایشان این گونه نیست که انسان در دوره ای بدبخت باشد و ناگهان سعادتمند باشد یا اینکه در دوره ای خوشبخت باشد و ناگهان بدبخت شود. یک مسأله دور از ذهن است. با این نگاه نقش اراده انسان در زندگی برجسته می شود و به نظر ایشان در شب قدر احکام الهی مشخص و دعا مستجاب می شود. افزون بر اینکه ایشان در پی آن بود که همبستگی اجتماعی با احسان به یکدیگر و نیز شرایط زیست مومنانه در جامعه افزایش یابد. این موارد می تواند برای هر فردی جذاب باشد و فهم او را از دین و دین ورزی به ویژه در خدمت به دیگران تصحیح کند. صدر در مباحث خویش بر این نکته تاکید می کند که خدمت به دیگران نیز عبادت است. بنابراین از این مساله برای همبستگی و رفع نیازهای جامعه بهره می برد. افزون بر اینکه دیدگاه صدر که در آثار ایشان طرح شده است ایشان با نگاه عقلی به دین می پردازد و رویکرد عقلی برای فهم دین برای ایشان از جایگاه والایی برخوردار است که این خود می تواند جالب و جذاب باشد. علاوه بر اینکه صدر در مسیر بسط و گسترش و تعمیق دینداری در جامعه به نوعی با گشودگی و گفت وگو و همراهی با دیگر ادیان و مذاهب همراه است و نگاه و رویکرد ایشان مسیر زیست مسالمت آمیز ادیان و مذاهب و گفت وگو میان آنان را هموار می کند. این مطلب از نیازهای اساسی جوامع اسلامی است که بتوانند با رویکردهای مختلف با هم افزایی و گشودگی به سمت تحول و پیشرفت و خلق تمدن جدید حرکت کنند. آنچه که متاسفانه به ضدخود تبدیل شده است و تفاوت های میان آنان باعث اختلاف و درگیری و منازعات خونین شده و راه و مسیر تحول و پیشرفت را دشوار کرده است. اینها و موارد بسیار دیگری خوانش و توجه به آثار امام موسی صدر را برایمان پراهمیت می سازد.
