اصول حقوق بشر دوستانه از دیدگاه امام خمینی (ره)
فصلنامه مطالعات حقوق عمومی، دوره ۴۷، شماره ۲، تابستان ۱۳۹۶: ۴۳۳-۴۵۸
سید اصغر جعفری*
چکیده
یکی از موضوعات بسیار مهم چند دهه اخیر در عرصه بین المللی، حقوق بشردوستانه است. هدف حقوق بشردوستانه حمایت از افراد بشر در زمان جنگ و ایجاد محدودیت در استفاده از برخی ابزارها و روش ها در جنگ است. درواقع، حقوق بشردوستانه به اصولی اشاره دارد تا در جنگ ها اقدامات غیرانسانی محدود شوند. امام خمینی (ره) که فرماندهی هشت سال جنگ را بر عهده داشته اند، بر مبنای احکام و مقررات اسلام، به شدت به این قواعد و مقررات پایبند بودند و با وجود نقض این دسته از مقررات از سوی ارتش بعثی عراق، هرگز اجازه ندادند رزمندگان اسلام آن را نادیده بگیرند. پژوهش حاضر به شیوه توصیفی- تحلیلی و با هدف تبیین دیدگاه امام خمینی (ره) راجع به حقوق بشردوستانه، به این پرسش اساسی پاسخ خواهد داد که اصول اساسی حقوق بشردوستانه از دیدگاه ایشان شامل چه مواردی می شود؟ نتیجه کلی که از این پژوهش حاصل شد نشان می دهد که رعایت رفتار انسانی، نفي اعتدا در درگیری های مسلحانه، تفکیک بین افراد نظامی و غیرنظامی، محدودیت در کاربرد تسلیحات، رعایت تناسب و ضرورت در اقدامات نظامی، محبت و مهربانی با اسیران جنگی و حفاظت از محیط زیست به منزله مهم ترین اصول حقوق بشردوستانه در اندیشه امام خمینی (ره) مورد توجه بوده است.
کلیدواژگان
تسلیحات، تفکیک، حقوق بشردوستانه، ضرورت نظامی، غیرنظامیان.
استادیار، گروه حقوق و روابط بین الملل، دانشکده مدیریت و فناوری های نرم، دانشگاه صنعتی مالک اشتر،
مقدمه
از نخستین لحظه های حیات بشری بر پهنه خاک، پدیدۂ تنازع، تخاصم و جنگ، گویی همزاد زندگانی اجتماع بشر بوده است. نگاهی گذرا به حوادث و اتفاقات پیش آمده در اقصی نقاط گیتی و در ادوار مختلف و به شیوه های متعدد، از جمله یورش های وحشیانه، غارت اموال، قتل عام های فجیع، به اسارت بردن زنان و کودکان بیانگر آن است که زیاده طلبی و تجاوز به حقوق دیگران امری عادی بوده است. در این خصوص، انسان های زورگو و متجاوز به منظور قتل و غارت دیگران، به تناسب پیشرفت علم و فناوری، در انتخاب و استعمال ابزارهای نبرد هیچ محدودیتی نداشته اند، چون هدف نابودی کامل دشمن و قتل و غارت بود. از این رو، با استفاده از وسایل و روش های بی رحمانه منظور خود را عملی می کردند. وسایلی که قادر به تشخیص هدف نظامی از هدف غیرنظامی نبود و درد و رنج بیهوده بر رزمندگان وارد می کرد. بدین جهت اصل انسانیت و انسان دوستی، این شهامت و جسارت را ایجاد کرد تا قواعد و مقرراتی با هدف کاستن میزان سبعیت و وحشی گری در جنگ ها و بی رحمی ها در منازعات تنظیم تاضمن حمایت از قربانیان درگیری های مسلحانه، دامنه و پیامد اقدامات خصمانه و جنگی طرف های منازعه محدود شود.
اسلام از همان آغازین روزهای پیدایش، مبنای اصلی خود را بر هدایت، فلاح و رستگاری ابناء بشر بنیان گذاشته و هر زمان مجبور شده است که بنا به اقتضائات خاص زمانی و مکانی دست به اسلحه ببرد نهایت همت و تلاش خود را به کار بسته تا با ایجاد کمترین خسارات جانی، مالی و زیست محیطی به هدف خود نائل شود. زیرا جنگ در منطق اسلام هرگز به خاطر انتقام و خشونت، کشتار و تخریب نیست، بلکه کوششی است از برای امحای بی عدالتی و ظلم، دفع تجاوز، نجات انسان از گمراهی و غفلت. در این خصوص، خداوند منان رفتار مطلق و بی قید و شرط را در جنگ ها جایز ندانسته (مائده، ۸؛ بقره، ۱۹۰) و رعایت آنچه را که کرامت انسان اقتضا دارد، همچنین احترامی را که باید نسبت به آدمی، مخلوق خداوند، قائل شد (اسرا، ۷۰)، الزامی شمرده است (بو آزار، ۱۳۶۲: ۲۲۹).
جمهوری اسلامی ایران که بر مبنای احکام و مقررات اسلام ایجاد شد، همین خط مشی را در مسیر خود قرار داده است، چنانکه در جنگ تحمیلی در توسل به برخی روش ها و ابزارهای جنگی محدودیت ها و ممنوعیت هایی را در نظر گرفت. زیرا امام خمینی (ره) که فرماندهی هشت سال جنگ تحمیلی را بر عهده داشته اند، بر مبنای احکام و مقررات اسلام، به شدت بر این قواعد و مقررات پایبند بودند و با وجود نقض این دسته از مقررات از سوی ارتش بعثی عراق، هرگز اجازه ندادند رزمندگان اسلام آن را نادیده بگیرند.
به حقوق بشردوستانه، به این پرسش اساسی پاسخ خواهد داد که اصول اساسی حقوق بشردوستانه از دیدگاه ایشان شامل چه مواردی و عملکرد جمهوری اسلامی ایران در این زمینه
طی هشت سال جنگ چگونه بوده است؟ با توجه به اینکه موضوع حقوق بشردوستانه از موضوعات بین المللی و جزو مباحث روز است، با تبیین دیدگاه امام خمینی (ره) راجع به این موضوع، نشان داده خواهد شد که با وجود نقض قواعد و مقررات بشردوستانه از سوی رژیم بعثی عراق طی جنگ ۸ ساله، جمهوری اسلامی به موازین بین المللی پایبند بوده و به حقوق بین المللی بشردوستانه توجه جدی داشته است.
مطالعه نظری پژوهش
- 1. مفهوم حقوق بشر دوستانه
حقوق بین الملل بشردوستانه، مجموعه ای از قواعد است که در پی محدود کردن آثار مخاصمه است. این شاخه از حقوق بین الملل از حقوق اشخاصی که در مخاصمه شرکت نداشته یا از صحنه نبرد خارج شده اند، حمایت و ابزار و روشهای جنگ را محدود می کند ( The 1 :2004 ,International Committee of the Red Cross). به عبارت دیگر، حقوق بین الملل بشردوستانه، مجموعه قواعد حقوق بین المللی است که ضمن تعیین حقوق افراد انسانی و کشورها در مخاصمات مسلحانه، اعم از بین المللی یا غیر بین المللی، تکالیف افراد و کشورها را نیز در آن مخاصمات مشخص می کند. ضمن آنکها با محدود کردن صدمات و لطمات ناشی از مخاصمات مسلحانه و ممنوع کردن استفاده از برخی سلاحها، از افراد نظامی و غیرنظامی و اهداف غیرنظامی در مخاصمات مسلحانه حمایت می کند (ضیایی بیگدلی، ۱۳۸۰: ۲). درواقع، حقوق بین المللی بشردوستانه برای کاستن از درد و رنج انسان ها طی منازعات، دو تدبیر اساسی را بنیان گذاشته است: اول قرار دادن یک ماهیت حقوقی حاکم بر انجام عملیات نظامی و دوم قراردادن ماهیتی اخلاقی که به دنبال کاهش رنج و درد انسانها طی جنگ است.
۲. هدف حقوق بشر دوستانه
مرکز ثقل و ماهیت حقوق بین الملل بشردوستانه اصل حمایت از افراد است. اهداف حقوق بشردوستانه را می توان تحت دو عنوان هدف های سنتی و نوین به شرح زیر نام برد:
٣. معاهدات حقوق بشر دوستانه
معاهدات بشردوستانه که در پاسخ به کمک های بشردوستانه ناشی از توسعه سلاح ها و انواع جدید منازعات شکل گرفت، به دو شاخه تقسیم می شوند:
شاخه اول: حقوق لاهه (قواعد محدودیتی) – کنوانسیون چهارم لاهه ۱۹۰۷ در خصوص قوانین و عرفهای جنگ زمینی؛۲
– اعلامیه ۱۸۶۴ سن پترزبورگ (منع کاربرد پرتابه های خاص در زمان جنگ)؛ ۳
– پروتکل ۱۹۲۵ ژنو در خصوص ممنوعیت استفاده از گازهای خفه کننده سمی و دیگر گازهای خطرناک و کاربرد روشهای جنگی باکتریولوژیک؛
– کنوانسیون ۱۹۷۲ در خصوص منع توسعه، تولید و انباشت سلاح های بیولوژیک و سمی و انهدام آنها؛ ۵
– کنوانسیون ۱۹۷۷ در خصوص ممنوعیت استفاده نظامی و هرگونه استفاده خصمانه از تکنیک های تغییر محیط زیست
– کنوانسیون ۱۹۸۰ تسلیحات متعارف؛
– کنوانسیون ۱۹۹۳ منع گسترش، تولید، انباشت و به کارگیری سلاح های شیمیایی و انهدام آنها.۲
شاخه دوم: حقوق ژنو (قواعد حمایتی)
۱- کنوانسیون چهارگانه ژنو ۱۹۴۹ شامل:
– کنوانسیون اول ژنو برای بهبود وضعیت مجروحان و بیماران در نیروهای مسلح در صحنه نبرد؛ ۳
– کنوانسیون دوم ژنو برای بهبود وضعیت مجروحان و اعضای کشتی شکسته نیروهای مسلح دریایی؛
– کنوانسیون سوم ژنو در خصوص نحوه رفتار با اسرای جنگی؛ه – کنوانسیون چهارم ژنو در خصوص حمایت از افراد غیرنظامی در زمان جنگ.۶ ۲. پروتکل های الحاقی ۱۹۷۷ شامل: – پروتکل اول در خصوص حمایت از قربانیان مخاصمات مسلحانه بین المللی؛
حمایت از قربانیان مخاصمات مسلحانه غیر بین المللی – پروتکل دوم در خصوص
٢. نسبت حقوق بشر دوستانه و حقوق بشر اصل حمایت از انسان به عبارتی حمایت از حیات، سلامت و کرامت انسانی» (قاری سید فاطمی، ۱۳۸۸: ۴۳۳-۴۵۵) نقطه اشتراک این دو دسته از حقوق است. اما، با وجود این ویژگی مشترک، از جهات گوناگون بین این دو شاخه حقوقی تفاوت وجود دارد.
الف) تفاوت از نظر تعریف
حقوق بشر، ترجمه واژه «Human Rights» و حقوق بشردوستانه ترجمه کلمه « Humanitarian Law» است. حقوق بشر بنا به تعریف در هر شرایطی، همه یا بخشی از قواعد آن و حقوق بشردوستانه فقط در زمان درگیری های مسلحانه قابل اعمال است و هیچ تخلف و عدول از قواعد و مقررات آن مجاز نیست (25-20 :2004 ,Dinstein).
ب) تفاوت از نظر منابع و اسناد
«اعلامیه جهانی حقوق بشر» مصوب ۱۰ دسامبر ۱۹۴۸ و دو میثاق مصوب ۱۶ دسامبر ۱۹۶۶ مجمع عمومی سازمان ملل متحد: «میثاق بین المللی حقوق مدنی و سیاسی» و «میثاق بین المللی حقوق اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی» منابع تشکیل دهنده حقوق بشر به شمار می روند. این در حالی است که منابع و اسناد تشکیل دهنده حقوق بشردوستانه، کنوانسیون های چهارگانه ژنو مصوب ۱۹۴۹، کنوانسیون های لاهه، پروتکل های الحاقی ۱۹۷۷ و قواعد عرفی بشردوستانه اند که ریشه در عرف و رویه کشورهای مختلف دارند.
ج) تفاوت از نظر زمان و موقعیت اجرا
مقررات حقوق بشر، برای همه زمان ها و مکان هاست و در چارچوب رابطۀ حقوقی بین دولت و شهروندان اعمال می شود. در مقابل، حقوق بشردوستانه، عموما مربوط به شرایط مخاصمه مسلحانه و رابطه بین دولت و شهروندان دولت دشمن آن است (12 :2009 ,Fleck). ضمن آنکه این قواعد، اغلب در خطوط اول جنگ» کاربرد دارند. برای مثال، نیروهای مسلح باید در رفتار با دشمن حقوق بشردوستانه را رعایت کنند (تونیفانر، ۱۳۸۶: ۵۱).
د) تفاوت از نظر مسئولیت بین المللی
دولت، اولین و آخرین مقام متعهد و مسئول در زمینه حقوق بشر است. بنابراین، اگر برای نقض تعهدات حقوق بشری مسئولیتی مطرح شود، در درجه اول این مسئولیت، دولت است. این در حالی است که در نظام حقوق بشردوستانه، تنها دولت به رعایت قواعد و مقررات بشردوستانه متعهد نیست، بلکه در بسیاری از موارد افراد نیز در اجرای این نظام تعهداتی بر عهده دارند ممتاز و رنجبریان، ۱۳۸۴: ۱۷۳). نتیجه آنکه در صورت نقض تعهدات و قواعد بشردوستانه در یک مخاصمه مسلحانه، علاوه بر مسئولیت بین المللی دولت شامل مسئولیت کیفری افراد متخلف و ناقض این حقوق نیز می شود (77 :2002 ,Craford). شعبه تجدیدنظر دیوان کیفری بین المللی برای یوگسلاوی سابق در پرونده تادیچ، مسئولیت کیفری افراد را تأیید کرده است و بر این موضوع تأکید کرد که تخلف از حقوق بشردوستانه موجب مسئولیت کیفری افراد می شود .(Tadic, 1995: 29)
۵. اصول حقوق بین المللی بشردوستانه
از نظر کمیته بین المللی صلیب سرخ اصول زیر، قواعد اساسی حقوق بین المللی بشردوستانه و به عبارت دیگر اصول اولیه حقوق مخاصمات مسلحانه اند (راجرز و مالرب، ۱۳۸۲: ۳۳) و طرفین تخاصم باید رفتار خود را در جریان مخاصمه متناسب با آن تنظیم کنند ( & Schindler .(Toman, 1983: 261
۵. ۱. اصل رفتار انسانی و عدم تبعیض
این اصل بیان می کند که با همه مردم باید بدون توجه به عواملی چون، جنسیت، ملیت، نژاد، رنگ، زبان، مذهب یا عقاید سیاسی، رفتاری انسانی و بدون هرگونه تبعیضی انجام داد. واژه مردم در این اصل شامل همه اشخاصی خواهد بود که دیگر نمی توانند یا نمی خواهند به مشارکت در درگیری ادامه دهند. مجروحان، بیماران، اسرا، شهروندان غیر مسلح (غیرنظامیان و کارکنان درمانی و مذهبی از جمله افرادی هستند که باید از حیات و حیثیت آن ها در هر شرایطی بدون تبعیض حمایت و از اعمال هرگونه رفتار غیر انسانی نسبت به آنها خودداری شود. در این قاعده، عدم تبعیض یعنی برابری و ترجیح ندادن بعضی بر بعضی دیگر است (18.CCPR General Comment No) و «رفتار انسانی» نیز عبارت است از هرگونه اعمال و رفتار در جنگ که سبب آرامش روحی و روانی افراد یا از حیات، تمامیت جسمی و ذهنی و کرامت انسانی وی حمایت شود (جعفری، ۱۳۹۴: ۱۱۰).
۵. ۲. اصل ضرورت نظامی
ضرورت نظامی یعنی اینکه هر فعالیت و اقدام نظامی باید براساس دلایل نظامی توجه شده باشد و فعالیتی که فاقد ضرورت نظامی باشد ممنوع است. مطابق این اصل، حمله به غیرنظامیان و افرادی که خارج از صحنه نبرد و عملیات قرار دارند، ممنوع است، زیرا با این کار هیچ مزیت نظامی به دست نمی آید. این موضوع، همان چیزی است که در قسمتی از مقدمه بیانیه ۱۸۶۸ سن پترزبورگ بدان اشاره شده است: «تنها هدف مشروع در جنگ تضعیف نیروهای نظامی دشمن است».
۵. ۳. اصل محدودیت
مهم ترین برداشت از اصل محدودیت آن است که حقوق بشردوستانه کاربرد تسلیحاتی را که آسیب های غیرضروری یا جراحات بیش از حد وارد کنند، ممنوع کرده است. اعلامیه ۱۸۶۸ سن پترزبورگ، کنوانسیون ۱۹۰۷ لاهه و پروتکل های الحاقی از اسناد بین المللی اند که استفاده از برخی تسلیحات را ممنوع کرده اند. چنانکه در بند ۱ ماده ۳۵ پروتکل اول الحاقی ۱۹۷۷ تصریح شد:
انتخاب ابزارها و روشهای جنگی در مخاصمات نامحدود نیست» و بند ۲ همان ماده نیز سلاح هایی را که به وارد آوردن صدمات بیش از حد و درد و رنج غیرضروری منجر می شوند، ممنوع اعلام کرده است. دیوان بین المللی دادگستری نیز در رأی مشورتی خود در سال ۱۹۹۶ نیز در خصوص «مشروعیت تهدید و یا استفاده از سلاح های هسته ای»، سلاحهایی را که موجب ایجاد رنج و دردهای غیرضروری می شوند، ممنوع اعلام کرده است ( :1996 ,I.C.J, Advisory opinion 95) و اساسنامه دیوان کیفری بین المللی نیز در بند ب (۲۰) از ماده ۸، استفاده از چنین تسلیحاتی را به منزله جنایات جنگی تلقی کرده است ( ,Rome Statute of the International Criminal Court .(Article. 8(2) (b) (XX)
۵. ۴. اصل تفکیک
تفکیک قائل شدن بین نظامیان و غیرنظامیان یک اصل اساسی و مسلم حقوق بین المللی بشردوستانه است (87-74 :1996 ,I.C.J, Advisory opinion). هدف آن است که درگیریهای مسلحانه تنها میان رزمندگان طرفهای متخاصم جریان داشته باشد (27 :2004 ,Dinstein). در قواعد و مقررات اولیه مانند مقررات لاهه ۱۸۹۹ و ۱۹۰۷، این اصل به طور ابتدایی و کمرنگ جلوه گر شد، اما با تدوین کنوانسیون های چهارگانه ژنو (به ویژه کنوانسیون چهارم و پروتکل های الحاقی ۱۹۷۷ (ماده ۴۸ پروتکل اول و ماده ۱۳ پروتکل دوم)، به حمایت از افراد و اموال غیرنظامیان در مخاصمات مسلحانه توجه بیشتری شد.
۵.۵. اصل تناسب
پیروز شدن بر دشمن به هر طریق ممکن» یکی از استراتژی های پذیرفته شده در تاریخ جنگها بوده است، اما با حاکم شدن اندیشه های انسان دوستانه، تغییراتی در عبارت «به هر طریق ممکن» ایجاد شد. از این رو، طرفین تخاصم باید در هدایت عملیات جنگی و راهبری مخاصمات به گونه ای عمل کنند تا در مقایسه با مزیت های نظامی مستقیم و قطعی که انتظار می رود در اثر حمله نظامی به دست آید، صدمات اتفاقی بیش از حد نباشد. این قاعده که «اصل تناسب» نامیده می شود، ریشه در حقوق عرفی دارد. بند ۵ (ب) ماده ۵۱ و بند ۲ (ب) مادة ۵۷ پروتکل اول ۱۹۷۷، مؤید این اصل است. چنان که تأکید شد: «حمله ای که در آن میزان خسارت جانی به غیرنظامیان، یا مجروح شدن آنها و یا آسیب رساندن به اموال غیرنظامی و یا مجموعه ای از آنها، نسبت به مزیت های نظامی عینی و مستقیمی که انتظار آن می رود، بیش از حد باشد، حمله لغو یا به حال تعلیق درخواهد آمد».
۶. اسلام و مقررات بشردوستانه
آموزه های اسلامی برای هدایت همه جهانیان در طريق سعادت و کمال است، زیرا اسلام که دین جهانی (سبأ، ۲۸) و منطبق با فطرت انسانی (روم، ۳۰) و خطاب بسیاری از آیات آن یا آقا الناس است در واقع متوجه همه انسانهاست (انبیا، ۱۰۷) و برایش فرقی نمی کند که این انسان در کجای زمین زندگی می کند، یا مثلا از کدام نژاد و ملتی است (حجرات، ۱۳). به همین دلیل از همان بدو طلوع، اندیشه زندگی مسالمت آمیز را در قالب یک اعلامیه جهانی مطرح کرده است (آل عمران، ۶۴) و اصل در روابط میان مسلمانان با دیگر ملتها را صلح قرار داده و نه جنگ (انفال، ۶۱). با چنین نگرشی، پیامبر اسلام (ص) نیز سنگ بنای زندگی مسالمت آمیز را با انعقاد منشور مدینه آغاز کرد (شهیدی، ۱۳۸۲: ۶۵-۶۳) و به تدریج به توسعه و گسترش آن پرداخت. بنابراین، اسلام آیین صلح و امنیت است و جنگ را پدیده ای عارضی و تحمیلی می شناسد و اصل را در روابط خود با دیگران صلح و همزیستی مسالمت آمیز قرار داده است و در صورتی مسلمانان اجازه دارند دست به اسلحه ببرند که به آنها تهاجم شده باشد یا زورمندان استقلال، آزادی و حاکمیت اسلامی را تهدید کرده باشند (ابوالوفا، ۱۴۲۱ه.ق: ۲۵) اما، با وجود عارضی دانستن پدیده جنگ، در فرض وقوع، اولا اقدام به دفاع را در برابر حمله و تجاوز لازم و واجب میداند (حج، ۳۹). ثانیا برای آن برنامه و قواعد مفصلی بر پایه عدل، رحمت و رعایت حقوق و شئون انسانیت تنظیم کرده است (سلیمی، ۱۳۸۶: ۳۲۲). چنان که در قرآن مجید بر رعایت عدالت و تجاوزنکردن از حدود معقول انسانی در مقابل دشمنان تأکید فراوان شده است (المیزان، ج ۲، ص ۸۹). نمونه های فراوانی از سیره پیامبر اسلام (ص) در زمان جنگ وجود دارد که نشان میدهد ایشان علاوه بر اینکه در تمامی نبردها به ملاحظات انسان دوستانه از جمله تمایز بین نظامیان و غیرنظامیان و اهداف نظامی و غیرنظامی، منع استفاده از برخی ابزارهای جنگی، پیروز نشدن بر دشمن «به هر طریق ممکن» و مدارا با اسیران توجه می کردند جعفری، ۱۳۹۲: ۱۵۵-۱۹۵)، بلکه هرگاه لشکری را به میدان جنگ می فرستادند، قبل از اعزامشان آن ها را به رعایت اصول انسانی در جنگ موعظه و ارشاد می کردند. چنانکه از امام صادق (ع) نقل شده است:
هر گاه رسول خدا (ص) تصمیم می گرفتند کسانی را برای جنگ، اعزام کنند به آنها می فرمودند: به نام خدا و برای خدا و براساس مشی و روش رسول خدا (ص) حرکت کنید، زیاده روی نکنید، کشتگان را مثله نکنید، غدر و نامردی نکنید و پیرمردان، کودکان و زنان را به قتل نرسانید» (وسایل الشیعه، ج ۱۵، ص ۵۹).
رویکرد امام خمینی (ره) به مقررات بشردوستانه
امام خمینی (ره) به تأسی از احکام اسلام جنگ را پدیده ای عارضی و تحمیلی می شناخته و تأکید داشته اند که ما با جنگ همیشه مخالفیم و میل داریم که بین همه کشورها آرامش و صلح باشد، اما اگر جنگ را تحمیل کنند قاطعانه دفاع خواهیم کرد (صحیفه امام، جلد ۱۳، ۲۶۱). در این خصوص، ایشان بر مبنای موازین اسلامی، دفاع در برابر متجاوزان را به اصولی مقید کرده است که امروزه تحت عنوان مقررات بشردوستانه از آن یاد می شود.
قبل از آنکه رویکرد امام خمینی (ره) در خصوص حقوق بشردوستانه بیان شود، لازم است بر رفتار رژیم بعثی عراق در جنگ تحمیلی علیه ایران مروری کلی شکل گیرد تا نشان داده شود که با وجود اعمال روش های غیرانسانی و نقض حقوق بین المللی بشردوستانه از سوی رژیم بعثی عراق طی جنگ تحمیلی، امام خمینی (ره) به منزله شخصیتی که فرماندهی جنگ هشت ساله بر عهده ایشان بود- مقررات بشردوستانه را به صورت عملی به اجرا درآوردند.
- نگاهی گذرا به نقض حقوق بشر دوستانه از سوی رژیم بعثی عراق در جنگ تحمیلی علیه ایران
ارتش عراق، بدون توجه به مقررات مندرج در منشور ملل متحد و به ویژه با وجود تعهد به اجرای قرارداد مرزی ۱۹۷۵ الجزایر، در ۳۱ شهریور ۱۳۵۹ سپتامبر ۱۹۸۰) با تجاوز به خاک جمهوری اسلامی ایران، بسیاری از شهرها و روستاهای مرزی در جنوب ایران را اشغال (الغريب، ۱۳۸۹: ۱۱۱) و آن ها را با خاک یکسان کرد، به گونه ای که در برخی از مناطق، حتی آثاری از حیات گیاهان و جانوران باقی نگذاشت. این وضعیت، بعد از بازپس گیری شهرهایی مانند آبادان، خرمشهر، مهران، بستان، هویزه، موسیان، بستان، سوسنگرد، دهلران و … قابل مشاهده بود (کیگان، ۱۳۸۵: ۸۵-۱۰۱).
رژیم بعثی عراق، جنگ را تنها به میدان های نبرد محدود نکرد، بلکه مناطق مسکونی و غیرنظامی را نیز مورد حمله نظامی قرار داد؛ چنانکه شهرهای اهواز، دزفول، سنندج، ایلام، قصرشیرین، ارومیه، باختران، مهران، اندیمشک، بهبهان، خرمشهر به کرات مورد حملات هواپیماهای عراقی قرار می گرفت. همچنین، علاوه بر حملات هواپیماها، شهرهای دزفول، بروجرود، اندیمشک، قم و تهران مورد حملات موشکی قرار گرفتند (تحلیلی بر جنگ تحمیلی رژیم عراق علیه ایران، ج ۲، ۱۳۶۷: ۳۰-۳۵). حمله به مدارس، بیمارستان ها، نیروگاه اتمی بوشهر و تأسیسات ضروری برای ادامه حیات مردم مانند تأسیسات نفتی گچساران، نیروگاه برق رامین اهواز، دکل برق بادمک پل دختر، صنایع آلومینیوم اراک، شرکت کشت و صنعت کارون، کارخانه کاغذ پارس هفت تپه، مجتمع شیمیایی بندر امام خمینی، کارخانه سیمان درود، نیروگاه برق در تبریز، همدان و آرن نهاوند، کارخانه هپکو اراک و ده ها نمونه دیگر از جمله آنهاست (پورمحمدی، ۱۳۸۵: ۲۱۲-۲۱۵).
استفاده دولت عراق از سلاح های شیمیایی در جنگ تحمیلی علیه ملت ایران یکی دیگر از اقدامات ضدبشری آن رژیم بود (پورتر، ۱۳۹۳: ۸۵-۸۷). رژیم عراق نه تنها به استفاده از سلاح های شیمیایی در جنگ اعتراف کرده و اسناد و مدارکی دال بر تامین تسلیحات شیمیایی به او، از سوی دولت های انگلیس، آلمان، شوروی سابق، امریکا و فرانسه، در آن دوران منتشر شده بود (الغريب، ۱۳۸۹: ۱۴۵-۱۴۷)، بلکه گزارش های کارشناسان سازمان ملل متحد نیز بر آن مهر تأیید زده بود (کردبچه حسین آباد، ۱۳۸۶: ۱۴۸-۱۵۸). به کارگیری بمب های شیمیایی از سوی رژیم عراق در جنگ تحمیلی، نه تنها موجب مصدوم و شهادت جمع زیادی از رزمندگان شد، بلکه منابع طبیعی، هوا، آب، خاک، کليه جانوران و گیاهان؛ به عبارتی محیط زیست را نیز آلوده و نابود کرد (ثقفی عامری، ۱۳۷۰: ۱۸۱-۱۸۲). براساس تحقیقات علمی، کاربرد این سلاح، نه تنها برای موجودات فعلی زیانبار است، بلکه برای موجوداتی که در آینده نیز حیات خواهند یافت، تهدید کننده است. یعنی ممکن است مواد شیمیایی سرطان زا تغییرات ژنتیکی در آنها ایجاد کند (733 :2004 ,Alexander Kiss & Dinah Shelton). تأسف بارتر آنکه رژیم عراق، بمب های شیمیایی را نه تنها علیه رزمندگان ایرانی، بلکه علیه مردم غیرنظامی شهرهای مرزی ایران از جمله سردشت (1987 ,29 ,UNDocument s/18953. Jun ) و از همه دهشت بارتر علیه ملت خود یعنی مردم حلبچه ( ,4 UN Document s/19729. Apr 1988) استفاده کرد (کیگان، ۱۳۸۵: ۸۵-۱۰۱).
٢. دیدگاه امام خمینی (ره) درباره اصول و قواعد بشردوستانه
شایان یادآوری است که واژه حقوق بشردوستانه به طور خاص در بیانات امام خمینی (ره) استفاده نشده است، اما بسیاری از اصول و قواعد آن مورد اشاره ایشان بود که می توان در شکل ۲ خلاصه کرد.
۱.۲. رعایت رفتار انسانی و بدون تبعیض
رعایت رفتار انسانی و بدون تبعیض با دشمن از اساسی ترین اصول بشردوستانه در اسلام است که در ذیل آیات قتال با عبارت «وأحسنوا إن الله يحب المحسنين» (بقره، ۱۹۵) بر آن صحه می گذارد. صاحب الميزان می نویسد: رفتار نیک و انسانی داشتن و با احسان برخورد کردن با دشمنان به منزله آن نیست که دست از جهاد بکشید و دشمنان را به حال خود رها کنید، بلکه منظور از احسان و این آیه آن است که عملیات رزمی در صحنه جهاد باید به گونه ای انجام شود که شایسته هر موقعیت باشد؛ آنجا که باید جنگید، بجنگید و آنجا که باید از جنگ دست بکشید، از خونریزی خودداری کنید، جایی که مقاومت و شدت عمل می طلبد، مقاوم و جدی باشید، جایی که عفو و اغماض نیکوست از آن چشم پوشی نکنید و به بهترین وجهش انجام دهید (المیزان، ج ۲، ۹۳).
پرواضح است که پیش بینی اصل «رفتار انسانی و نیکی کردن به دشمن» دارای بار عاطفی و عقیدتی است، زیرا در اسلام، انسان موجودی با کرامت (اسرا، ۷۰) و دارای روح الهی و مسجود فرشتگان است (ص، ۷۱ و ۷۲). از این حیث، هر انسانی با وجود هر نوع آلودگی و فساد، توان ارتقای معنوی و نیل به مقام والای شایسته خود را دارد، لذا دشمن نیز از این قاعده کلی مستثنی نیست؛ او هم می تواند از این رأفت اسلامی برخوردار باشد (عمید زنجانی، ۱۳۸۳: ج ۶،
.(۴۷
از دیدگاه امام خمینی (ره) عفو، محبت و رفتار انسانی- اسلامی با نیروهای دشمن یکی از مؤلفه های اساسی در حوزه دفاعی محسوب می شود که نیروهای مسلح موظف اند آن را رعایت کنند (صحیفه امام، ج ۱۳، ۵۴۲) چنانکه در مناسبتی فرمودند:
من به آن قدرتمندانی که در جبهه ها ایستاده اند و الآن مستأصل کرده اند صدام و صدامی ها را عرض می کنم که مبادا این قدرت اسباب این بشود که یک انتقامی بر خلاف موازين الهی گرفته بشود . ما باید جهات انسانی را تا آخر حفظ کنیم. ماجهات انسانی را تا مرز شهادت و فوت باید حفظ بکنیم . موازین، موازین اسلامی است. اینجا جمهوری اسلامی است. اینجا اسلام حکومت می کند» همو، ج ۱۸، ۲۱۲).
۲. ۲. نفی اعتدا در مخاصمات مسلحانه
اسلام به مسلمانانی که در راه خدا می جنگند، امر می کند که هرگز از حدود عدالت و انصاف خارج نشوند و گام در راه استبداد و ستمگری نگذارند و در پایان تأکید می کند که خداوند ستمکاران و متجاوزان را دوست ندارد (بقره، ۱۹۰). در آیه دیگر نیز بر ضرورت رفتار عادلانه تأکید کرده است و می فرماید: «ولا يجرمنكم شنآن قوم على ألا تعدلوا اعدلوا هو أقرب للقوى واتقوا الله إن الله خبير بما تعملون» (مائده، ۸).
توجه به آیات یادشده بیانگر آن است که اسلام تعدی و تجاوز در جنگ را نفی کرده است و هدف از جنگ غلبه بر دشمن است و نه نابودی او و تخریب و ویرانی سرزمینش. مصادیق نفی تعدی عبارت اند از:
١. کشتار زنان و کودکان؛ ٢. کشتار افرادی که توانایی جنگ ندارند، مانند پیرمردان؛ ٣. کشتار افراد بدون سلاح و افرادی که در جنگ شرکت ندارند؛ ۴. توسعه جنگ به خارج از میدان جنگ، به منظور از بین بردن اموال، حیوانات و گیاهان؛
۵. تعدی از قتل به مثله کردن و مانند آن؛
۶. کشتن مجروحان؛
۷. استفاده از ابزار غیرمتعارف در جنگ و …
(وسایل الشیعه، ج ۱۱، ص ۴۷ و ۴۸؛ اصول کافی، ج ۱، ص ۳۳۵، ج ۵، ص ۲۸؛ بحارالانوار، ج ۱۹، ص ۱۷۸، ج ۴۱، ص ۷۳، ج ۱۰۰، ص .(۲۷ پس از انجام عملیات والفجر ۴ از سوی ایران، رژیم بعثی عراق که در صحنه نبرد در مقابل رزمندگان ایران کاری از پیش نبرده بود، به تلافی شکست در این عملیات، حمله به مناطق مسکونی کشورمان را در دستور کار خود قرار داد. ارتش عراق به شهرهای دزفول، مسجد سلیمان، بهبهان، خرم آباد، اندیمشک و نهاوند با چندین موشک حمله کرد. در اثر این حملات بسیاری از منازل مسکونی و مغازه ها به کلی ویران و تعدادی زیادی از غیرنظامیان شهید و مجروح شدند (علایی، ۱۳۹۱: ۶۲۹). در پی گسترش حملات عراق به مناطق مسکونی، انتظار اقدام مقابله به مثل در افکار عمومی بالا گرفت. از این رو، در چهارم آبان ۱۳۶۲ جلسه ای با شرکت سران سه قوه در حضور امام خمینی (ره) تشکیل و درباره حملات عراق به مناطق مسکونی و شیوة واکنش به آن بحث شد. ایشان در این جلسه دست یازیدن به اقدام مقابله به مثل و مورد حمله قراردادن مناطق مسکونی عراق را نپذیرفتند و فرمودند: «این اقدام اشکال شرعی و سیاسی دارد» (هاشمی رفسنجانی، ۱۳۸۶: ۲۶۹). بنیان گذار جمهوری اسلامی ایران چندی پس از این جلسه و در حالی که همچنان افکار عمومی در برابر جنایات عراق درخواست مقابله به مثل داشت، طی سخنانی خطاب به فرماندهان و آحاد نیروهای مسلح در ۱۵ آبان ۱۳۶۲ فرمودند:
شما تاکنون بنایتان بر همین بوده است و ان شاء الله از حالا به بعد هم باشد که شهرهای عراق را که ما آنها را عزیز می دانیم مثل شهرهای خودمان و بعضی شان را بسیار بالاتر … شما باید توجه کنید که مبادا یک وقتی به واسطه بمباران های شهرهای شما و کشتن عزیزان شما، مبادا یک وقتی شما عصبانی بشوید و جبران بکنید این طوری … شما انتقامتان را از صدام باید بگیرید و از حزب بعث. توجه کنید که مبادا حتی یک گلوله به طرف شهرهای این ها بیندازید. آن ها شهرهایی هستند که همان طوری که این بهبهان ما مظلوم است، بصره هم مظلوم است، مندلی هم مظلوم است، همه اینها مظلوم اند. این ها تحت ستم هستند» (صحیفه امام، ج ۱۸، .(۲۱۲ همان گونه که در سطوح تصمیم گیری در رده های بالای نظام جمهوری اسلامی حمله به غیرنظامیان ممنوع شمرده می شد، در سطح رزمندگان نیز چنین رویکردی در عمل به اجرا در می آمد. در این خصوص از شهید عباس دوران نقل شده است که روزی طبق دستور، مأموریت تخریب پلی را برعهده داشته است، اما قبل از انهدام پل مشاهده می کند که اتومبیل شخصی سواری در حال عبور از روی آن است. به همین دلیل، برای آسیب نرساندن به آن اتومبیل، پل را دور می زند و وقتی اتومبیل از پل عبور کرده بود، پل را تخریب می کند ( http://shahiddooran.mihanblog.com). این گونه اقدامات از سوی تربیت یافتگان خمینی کبیر بود که آن حضرت فرمودند:
«فرق ارتش ما و ارتش آن ها این است که ارتش ما دستش بسته است. ارتش ما اسلام برایش تکلیف معین کرده. ارتش آن ها دستشان باز است. توپ، موشک زمین به زمین به اصطلاح خودشان می اندازند، نه متری، ده متری، یک شهر هم همه اش را خراب کنند، آن وقت تبریک می شنوند. ارتش ما نمی کند این کار را، نمی تواند این کار را بکند و نخواهد کرد. ارتش ما فقط موارد جنگی آن ها و اشخاصی که مخالف اسلام و قیام بر ضد اسلام کردند، می کوبد و خواهد کوبید» (همو، ج ۱۳، ۲۹۸).
۲. ۳. تمایز بین افراد نظامی و غیر نظامی
تعالیم اسلامی در جنگ ها آن است که اشخاص و افرادی که در جنگ و نبرد شرکت ندارند؛ یعنی افراد غیرنظامی از مصونیت برخوردارند و خواهان امنیت و سلامتی برای آنان است. بدین سان، خصومت و درگیری را فقط بین نیروهای مسلح طرفین تخاصم مجاز میداند:
وقاتلوا في سبيل الله الذين يقاتلونكم» صاحب الميزان در این باره می نویسد: قتال این است که انسان در مقام کشتن کسی که قصد قتل او را دارد، برآید و طبعا هدف از آن تسلط بر مال و عرض انسان های دیگر نیست (المیزان، ج ۲، ۸۸). مفهوم این سخن آن است که اسلام عملیات جنگی را تنها علیه نیروهای مسلح و اهداف راهبردی دشمن مجاز می داند و افراد و جمعیت غیرنظامی از خطر مخاصمات مسلحانه مصون اند، البته مشروط بر اینکه به طور مستقیم در عملیات شرکت نداشته باشند و اگر به طور مستقیم در عملیات شرکت داشته باشند، نظامی تلقی می شوند (جواهر الكلام، ج ۲۱، ۷۳-۷۵). بر مبنای چنین تفکری است که امام خمینی (ره)، علاوه بر ممنوع دانستن حمله علیه غیرنظامیان، میان اهداف نظامی و غیرنظامی نیز تمایز قائل شده اند و فرمودند:
«فرق است مابین فرماندهان قوای مسلح ایران با فرماندهان قوای مسلح عراق و آن این است که اینها به اسلام فکر می کنند و روی قواعد اسلام می خواهند عمل بکنند، و لهذا، به شهرهایی که دفاع ندارند، به مردم بازار و به مردم و فقرای جاهای دیگر کاری ندارند و فقط اگر الزام پیدا کردند که یک مثلا، توپی بیندازند، یک بمبی بیندازند، به همان مراکزی که مراکز قدرت شیطانی است، این ها هجوم می کنند. لکن فرماندهان عراق از خدا بی خبرند، اعتقادی به این مسائل ندارند. لهذا، توی شهرها می اندازند بمب هایشان را، در خرمشهر، در اهواز، در این جاها، شهرها را هدف قرار میدهند و ما دستمان بسته است از این جهت که نمی خواهیم مردم
عادی و مردم بی گناه تلف بشوند و آنها دستشان باز است از باب اینکه اعتقاد به آن چیزهایی که در اسلام مطرح است، آن چیزهایی که انسان بما أنه انسان» میفهمد، آن چیزهایی که شرف انسان اقتضا می کند، آنها این مسائل پیششان مطرح نیست … این طور نیست که مملکت ایران نتواند این ها را از بین ببرد، لکن می خواهد قدم به قدم پیش برود که مبادا بی گناه ها – خدای ناخواسته – زیر پا بروند. ما باید روی قواعد اسلامی عمل بکنیم» (صحیفه امام، ج ۱۳، .(۲۴۷ از این کلام امام خمینی (ره)، اصل ضرورت تمایز میان نظامیان و غیرنظامیان، تفکیک اهداف نظامی از غیرنظامی و لزوم حمایت از زنان و کودکان به خوبی قابل استفاده است، چنانکه در مناسبتی دیگر نیز بر این موضوع تأکید ورزیدند (همو، ج ۱۸، ۱۹۳).
۲. ۲. محدودیت در کاربرد تسلیحات
به طور معمول در جنگ ها هر یک از طرفین تخاصم تلاش دارند به هر شکل ممکن و با استفاده از هرگونه ابزار و روش جنگی بر دیگری غلبه یابند، زیرا هدف پیروزی و نابودی دشمن است. اما اسلام، بر این ایده خط بطلان کشید و چارچوب انسان دوستانه ای را برای صحنه نبرد طراحی کرد به طوری که رزمنده مسلمان را در انتخاب سلاح آزاد نگذاشته و کاربرد برخی از آنها از جمله سلاحهای سمی و شیمیایی را در جنگ ممنوع کرده است (جعفری، ۱۳۹۴: ۴۷۰-۴۷۵).
شاید این سؤال مطرح شود که مگر در صدر اسلام سلاح های شیمیایی وجود داشت که این برداشت حاصل شد؟ در پاسخ بایستی گفت، او در آن زمان این دسته از ابزارهای جنگی وجود نداشته و سلاح هایی که در آن زمان به کار می رفت، واجد ویژگی و خصوصیاتی نبوده است که بتوان بر آن سلاح کشتار جمعی اطلاق کرد و آن سلاح ها، جراحات و آسیب های جبران ناپذیر و غیر لازمی که افزون بر از کار انداختن نیروی جنگی دشمن باشد، وارد نمی کرده اند، اما به منظور قاعده کلی اسلامی که به موجب آن افراط در کشتار (اسراء ۳۳)، حتی اگر موجه هم باشد، منع شده است (محقق داماد، ۱۳۸۵: ۸۵)، می توان برداشت کرد که کاربرد این گونه تسلیحات چون مرگ تدریجی و توأم با شکنجه را همراه دارد با منطق اسلام ناسازگار و ممنوع است عمید زنجانی، ۱۳۸۳: ۳۶۹). ثانية امام صادق (ع ) از امام علی (ع) نقل کرد: «نهى النبي ان يلقى السم في بلاد المشرکین» رسول اکرم (ص) از انداختن سم به شهرهای کفار نهی فرموده است (کلینی، ج ۵، ۲۸). پیامبر اسلام (ص) که پایه گذار مکتب فضیلت و انسانیت است، اجازه استفاده از سم به منزله سلاح را به سربازان نداده است، چون سم چیزی است که اگر استفاده شود، موجب به خطر افتادن حیات موجودات ذی حیات اعم از انسان ها، حیوانات و حتی گیاهان .. انسان بدان گونه که انسان است.
می شود، از این رو پیامبر (ص) از انداختن سم به بلاد کفار نهی کرده است. البته در اینجاسم اصالت ندارد و اسلام به سم نظر خاصی ندارد، بلکه آنچه اصالت دارد این است که نباید مسلمانان در میدان جنگ از سلاحهایی استفاده کنند که سبب از بین رفتن مردم غیرنظامی، ویرانی شهرها، آبادانی ها و مزارع و بالاخره آسیب و خسارت واردشدن بر محیط زیست شود. در گذشته این عمل ضدانسانی به وسیله سم انجام می شد، امروز از طريق سلاح های کشتار جمعی انجام می شود. بنابراین، اسلام با این شکل از برخورد که موجب نابودی میلیونها نفوس بشری و محیط طبیعی می شود، مخالف است.
بر مبنای چنین اندیشه دینی است که امام خمینی (ره) همواره نسبت به تولید و انباشت جنگ افزارهای مخرب در جهان ابراز نگرانی کرده و توسعه طلبی ابرقدرت ها و انبار کردن سلاح های هسته ای را از گرفتاری ها دنیای امروز برشمرده اند. چنانکه بارها اعلان خطر کردند که چه بسا بی تقوایی یا جنون آنی، سران دولت ها را به جنایات بزرگ وادارد و کسانی چون هیتلر و صدام بر مسند کار قرار گیرند که در بحران ها، قدرت تصمیم گیری نداشته باشند و دنیا را به تباهی بکشد (صحیفه امام، جلد ۱۷، ۷۹-۸۰).
حضرت امام (ره)، مذاکرات سیاسی درباره محدود کردن سلاح های هسته ای را که گاهی در جهان برگزار می شود، جدی نمی گرفتند و بر این باور بودند که ابرقدرتها، به ویژه آمریکا همچنان به تولید این سلاح ها مشغول اند و این هیاهو برای اغفال رقبا و مردم جهان انجام می شود. ایشان برای پیشگیری از فاجعه جهانی و مقابله با مخاطرات آن پیشنهاد کردند عالمان، خطبا و نویسندگان مردم را آگاه کنند تا در برابر ابرقدرت ها بایستند و از گسترش سلاح های مخرب جلوگیری کنند:
اگر این ابرقدرت ها در این حالی که هستند و مشغول تهیه سلاح های بزرگ اتمی و غیر آن هستند، به همین حال باقی باشند، دنیا اراا ممکن است که به خرابی بکشند و عمده ضررش به ملت ها برسد. باید هر کس در هرجا هست، نویسنده هایی که هستند، روشنفکرانی که هستند و علمایی که در همه قشرهای دنیا هستند و دانشمندان، مردم را به این خطر آگاه کنند تا بلکه خود مردم و توده های مردم در مقابل این دو قدرت بایستند و این سلاح ها را جلوگیری کنند» (همان، ۸۰).
به دلیل تهدید آمیز بودن این دسته از سلاح ها برای جهان است که حضرت امام (ره) کنترل و حذف آن را خواسته همه ملتها اعلام کرده است (همو، ج ۲۱، ۹۱).
ارتش بعثی عراق، طی جنگ تحمیلی بارها از سلاح های شیمیایی استفاده کرد. در چنین وضعیتی جمهوری اسلامی ایران نه تنها به مقابله به مثل اقدام نکرد، بلکه فرماندهان نظامی و مسئولان بهداری، رسیدگی به مصدومان عراقی بمباران ها را وجهه همت خویش قرار دادند و آسیب دیدگان و آوارگان را به داخل خاک ایران انتقال و تحت مداوا و رسیدگی قرار دادند
ایزدی، ۱۳۹۲: ۲۰۶). براساس اسناد ارائه شده از سوی سازمان ملل متحد که همواره طی این جنگ موضعی جانبدارانه نسبت به عراق داشت – ایران هیچگاه از سلاح های شیمیایی علیه نظامیان و غیرنظامیان عراقی استفاده نکرد (پورتر، ۱۳۹۳: ۸۵-۹۴؛ پورمحمدی، ۱۳۸۵: ۱۷۹
.(۱۹۴
محسن رفیق دوست یکی از فرماندهان قرارگاه سپاه ایران در مصاحبه ای اختصاصی با «گرت پورتر» روزنامه نگار آمریکایی اعلام کرد، هنگامی که نیروهای ایران نخستین حمله عراق را دفع و ضد حمله ای در داخل عراق آغاز کردند، صدام حسین شروع به استفاده از تسلیحات شیمیایی علیه نیروهای ایرانی کرد. ایشان می گوید گروه هایی از متخصصان را برای کار در حوزه تمام نیازهای نظامی کشور در آن زمان سازماندهی کرد که یکی از این گروه ها در حوزه شیمیایی، بیولوژیکی و هسته ای» بود. رفیق دوست گزارشی را درباره فعالیت تمام گروه های تخصصی سازماندهی شده آماده کرد و برای گفت وگو درباره آن با این امید که امام خمینی (ره) شروع کار روی تسلیحات شیمیایی و هسته ای را بپذیرند، خدمت ایشان می رسد. بنیان گذار جمهوری اسلامی ایران با حضور فرزندش، سیداحمد خمینی، حضور رفیق دوست را می پذیرد. وی می گوید، هنگامی که حضرت امام (ره) گزارش را خواندند، به گروه شیمیایی، بیولوژیکی و هسته ای به شدت واکنش نشان دادند و فرمودند: این دیگر چیست؟ بلافاصله ایشان فتوا صادر کرد که تولید این دسته از تسلیحات مغایر با موازین اسلامی است: «مهم نیست که این تسلیحات در میدان جنگ استفاده شود یا در شهرها. ما با آن مخالفیم. تولید چنین تسلیحاتی حرام است. شما تنها اجازه دارید تجهیزات حفاظتی تولید کنید». رفیق دوست یادآور می شود که حضرت امام (ره) با اشاره به برتری معنوی جمهوری اسلامی ایران مقابل دولت سکولار عراق پرسیدند، اگر ما هم تسلیحات شیمیایی تولید کنیم، آن وقت چه فرقی میان ما و صدام وجود دارد؟ ( http://www.farhangnews.ir
). گرت پورتر در ادامه این موضوع در کتابش بحران ساختگی: داستان ناگفته هراس از ایران هسته ای می نویسد: «دلیل اصلی عدم استفاده ایران از تسلیحات شیمیایی، ناتوانی این کشور در دستیابی به فرمول ترکیب مواد شیمیایی نبود، بلکه این بود که آیت الله خمینی براساس فقه اسلامی این تسلیحات را ممنوع کرده بود» (پورتر، ۹۱:۱۳۹۳
). بر مبنای چنین رویکردی است که در دوران معاصر امام خامنه ای (مدظله) فرمودند:
به اعتقاد ما، افزون بر سلاح هسته ای، دیگر انواع سلاح های کشتار جمعی، نظیر سلاح شیمیایی و سلاح میکروبی نیز تهدیدی جدی علیه بشریت تلقی می شوند. ملت ایران که خود قربانی کاربرد سلاح شیمیایی است، بیش از دیگر ملتها خطر تولید و انباشت این گونه سلاحها را حس می کند و آماده است همه امکانات خود را در مسیر مقابله با آن قرار دهد. ما کاربرد این سلاح ها را حرام و تلاش برای مصونیت بخشیدن ابنا بشر از این بلای بزرگ را وظیفه همگان می دانیم» (پیام خطاب به اجلاس بین المللی خلع سلاح و عدم اشاعه در تهران ۲۷ فروردین | .(۱۳۸۹
۲. ۵. رعایت تناسب در فعالیت های نظامی
پیروز شدن بر دشمن «به هر طریق ممکن» یکی از استراتژی های پذیرفته شده در تاریخ جنگها بوده است، اما اسلام دستورالعمل های دقیق و مشخصی برای مسلمانان در خصوص رفتارشان در منازعات مسلحانه ارائه داده که از جمله رعایت اصل «تناسب» در فعالیت های نظامی است.
از دیدگاه امام خمینی (ره) راهبرد پیروز شدن بر دشمن «به هر طریق ممکن» منع شده است، لذا تأکید می کنند حملات نباید به گونه ای باشند که سبب از بین رفتن افراد عادی و تخریب اموال آنها شود. زیرا هدف از منازعات درهم شکسته شدن مقاومت دشمن است و فرد دشمن وسيله عمده مقاومت به شمار می رود، از این رو، هنگام عملیات نظامی، غیرنظامیان و اموال غیرنظامیان باید در امان باشند:
«اگر نبود خوف اینکه ملت شریف عراق صدمه ببیند، اگر ما هم و ارتش ماهم و ملت ما هم مثل صدام فکر می کرد که باید پیشبرد ولو به کشتن ملت ها، ولو به کشتن بچه ها و زن ها و پیرمردها، اگر یک همچو برنامه ای بود، امروز میدیدی که عراق دیگر کسانی را که بتوانند کاری انجام بدهند، ندارد. لکن کشور ما متعهد به اسلام است و ارتش ما متعهد به اسلام است؛ ارتشی است که از بالای شهرهای بزرگ عراق می گذرد و در آخرین نقطه عراق، در مرز اردن، می کوبد مراکز نظامی عراق را و یک بمب در شهرهای عراق نمی اندازد. این کشور اسلامی است و این الشكر، اسلامی و این قوای مسلحه، اسلامی است» (صحیفه امام، ج ۱۴، ۲۷۹).
۲. ۶. رعایت ضرورت نظامی در اقدامات نظامی
اصل ضرورت نظامی در فعالیت های نظامی به این مفهوم اشاره دارد که هر اقدام نظامی بایستی دلایل و شواهد توجیهی کافی همراه داشته باشد و لذا فعالیتی که فاقد این دلایل باشد، ممنوع است. به طور معمول، نیروهای نظامی به صورت منظم طی انجام عملیات نظامی خود با طرح ریزی برنامه ها و فرماندهی منسجم عمل می کنند، اما در برخی موارد در زمان نبرد و به دلیل ضروریات مبارزه اقداماتی در خارج از چارچوب طرح های برنامه ریزی شده به وقوع می پیوندد. یعنی چون آن ها زمان کافی را برای تدابیر لازم ندارند، ممکن است به استناد این اصل جنگ را به داخل شهرها و خانه ها بکشانند و صدماتی را به غیرنظامیان وارد کنند.
مکتب اسلام، هرگز هر اقدام نظامی را با مزیت نظامی قابل توجیه نمی داند، بلکه ضرورت
نظامی در نبرد را در انقیاد ارزش های انسانی و دینی قلمداد می کند. اسلام بیان می کند، ضرورت نظامی مجوزی برای قتل عمد یا آزار و اذیت اشخاص و نقض حقوق انسانی نیست. به همین دلیل، فرماندهان نظامی مسلمان نمی توانند حدود الهی را نقض کنند و درد و رنج زایدی را بر حریف مقابل تحمیل یا فرد بی گناهی را بی دلیل سلب حیات کنند.
در دوران دفاع مقدس، هر وقت صدام در جبهه شکست می خورد، جنگ را به خارج از میدان جنگ گسترش می داد و به مردم عادی، به زنان و کودکان و اموال آنها صدمه وارد می کرد (همو، ج ۱۸، ۲۱۱). امام خمینی (ره) از رزمندگان ایرانی می خواستند که هرگز مانند او عمل نکنند و فقط مواضع نظامی وی را در هم بکوبند:
از نیروهای مسلح می خواهم که چون گذشته مواضع دشمن را بمباران نمایند؛ گرچه قوای دشمن حتی بیمارستان های ما را مورد حمله قرار داده اند و همین فرق بین حق و باطل است» (همو، ج ۱۳، ۲۵۷).
۲. ۷. حفاظت از محیط زیست
نابودی تمام عیار محیط زیست یکی از نتایج دیرینه و شاید پیامد گریزناپذیر جنگ است. نگاهی گذرا به تاریخ جنگها، این موضوع را نشان می دهد که متأسفانه طرفین مناقشات به منظور کاستن توان رزمی و به زانو درآوردن دشمن به دفعات مکرر، به ضایع کردن مواد غذایی، تخریب کشتزارها و تأسیسات آبرسانی و نابودی احشام اقدام کرده اند. با توسعه و پیشرفت علم و فناوری در نیمه دوم قرن بیستم و گسترش آن در حوزه تسلیحات نظامی، به ویژه سلاحهای کشتار جمعی، محیط زیست با تهدید جدی مواجه شد، زیرا این سلاح ها، از نظر قدرت و توانایی تخریب کنندگی، از بالاترین توان تخریبی برخوردار شدند. از این رو، به کارگیری این دسته از تسلیحات در جنگ، خسارات شدید تر و گسترده تری را متوجه محیط زیست کرد. برای مثال، می توان به استفاده از بمب اتمی از سوی آمریکا علیه مردم ژاپن (هیروشیما و ناکازاکی) در سال ۱۹۴۵ (الغريب، ۱۳۸۹: ۷۲-۷۵) و کاربرد سلاح های شیمیایی از سوی دولت بعثی عراق علیه ایران طی جنگ تحمیلی اشاره کرد (پورتر، ۱۳۹۳: ۸۵-۸۷). قرآن به منزله اولین منبع حقوقی اسلام برای محیط زیست اهمیت زیادی قائل شده و در بسیاری از آیات به آن تأکید کرده است. چنان که در یکی از آیات آمده است کسی که بدون نیاز و ضرورت به تخریب یا نابودی محیط زیست اقدام کند از جمله مفسدان خواهد بود (بقره، ۲۰۵). دلیل آن هم این است که خداوند طبیعت و منابع موجود در آن را برای استفاده خردمندانه انسان قرار داده است و انسان می تواند با استفاده از توانایی ها و خلاقیت هایی که خداوند در سرشت و خرد او قرار داده، بهترین بهره را از طبیعت ببرد و باخردورزی دنیا را مزرعه آخرت و سرمایه زندگی اخروی خویش قرار دهد. استفاده و بهره برداری بهینه از طبیعت و حق داشتن نسل های بعدی به مواهب و نعمت گسترده الهی، بشر را به رعایت حفظ محیط زیست ملزم می کند. بنابراین، بشر بایستی در مخاصمات مسلحانه طوری عمل کند که موجب محرومیت نسل های بعدی از طبیعت نشود، زیرا منابع طبیعی برای عموم انسان هاست (حسین زکی، ۱۳۸۶: ۳۳۳-۳۳۴). |
رژیم بعثی عراق، بدون توجه به اهمیت محیط زیست در سلامت و بقای بشر، بانقض معاهدات بین المللی، اقدامات متعددی را در نابودسازی محیط زیست از جمله استفاده از جنگ افزارهای شیمیایی و بمباران حوزه های نفتی ایران در خلیج فارس انجام داده است. امام خمینی (ره) ضمن اعلام انزجار از این گونه اقدامات غیرانسانی رژیم بعثی عراق (صحیفه امام، جلد ۱۷، ۴۰۳)، در مناسبتی، اقدامات آن رژیم را که با فراموشی هرگونه پایبندی به اصول انسانی و بشری همراه بوده و زندگی و حیات به دور از منازعه را به خطر انداخته و خسارت و زیان عظیم بر محیط زیست را به دنبال داشته است شدیدا محکوم کردند و فرمودند:
هیچ کس از این مدعیان صلح .. به صدام، این آغاز کننده جنگ، نگفت که … به کدام جرم و گناه حاصل زحمات ده ها ساله تلاش و سرمایه گذاری یک ملت در صنایع و کارخانجات و مزارع و کشتزارها سوخته و بر باد برود!» (همو، ج ۲۰، ۳۲۱- ۳۲۲).
۲. ۸. محبت و مهربانی با اسیران جنگی
در جنگ، هر فرد مسلحی که در اقدامات مسلحانه مشارکت داشته و موقع دستگیری، تسلیم یافرار به دست رزمندگان اسلام می افتد، اسیر نامیده میشود (عمید زنجانی، ۱۳۸۳: ۱۹۰) و از حقوق ویژه ای برخوردار است.
در جنگ تحمیلی هنگامی که نظامیان عراقی به اسارت رزمندگان اسلام در آمده اند، امام خمینی (ره) با تأکید بر رفتار مهربانانه و محبت آمیز با اسرا و عدم خشونت و آزار رساندن به آنها (صحیفه امام، ج ۶، ۱۲۵) در مناسبتی آنان را به مثابه مهمان جمهوری اسلامی قلمداد کردند و به مسئولان و آحاد نیروهای مسلح فرمودند:
ارتش ما و پاسدارهای ما با این اسرایی که آوردند، به طور انسانیت عمل می کنند و باید بیشتر عمل کنند. من سفارش می کنم تمام کسانی را که این اسرا در اسارت آنها هستند، به حسن سلوک و به رفتار انسانی و مهمان اند اینها برای شما» (همو، ج ۱۳، ۵۱۱).
یکی از نکات مهم در موضوع اسرا، بحث نگهداری آن هاست. امام خمینی (ره) در ۱۲ فروردین ۱۳۶۱ پیامی در خصوص نگهداری از اسرا صادر فرمودند که به «منشور نگهداری اسیر» معروف شد. در واقع، در این پیام، حضرت امام (ره) اولا بحث پناهندگان را با اسرا جدا کردند؛ ثانية ضمن پیش بینی رفتار بسیار بد رژیم بعث با اسیران ایرانی با تعیین الگوی رفتار امام علی (ع)، به برخورد خوب و اسلامی با اسیران عراقی تأکید داشتند. ایشان توصیه کردند که زنده کردن روح و فکر اسیران عراقی سبب هدایت آن ها می شود و این سبب تبلیغ اسلام خواهد بود (همو، ج ۱۶، ۱۵۸-۱۵۷).
حضرت امام (ره)، نه تنها به آحاد نیروهای مسلح دستور داده اند که باید با تمامی اسیران جنگی به حسن سلوک و رفتار انسانی رفتار کنند، بلکه به دلجویی، مداوا و معالجه مجروحان آنها نیز تأکید داشتند، چنانکه فرمودند:
برادران، از اسرای جنگ که در دست شمایند، هرچند گناهکارند دلجویی کنید و با آنان رفتار اسلامی انسانی داشته باشید و آسیب دیدگان عراقی را به اسرع وقت به بیمارستانها بفرستید تا تحت معالجه قرار گیرند و دکترها و پرستارهای بیمارستانها که کوشش های ارزنده آنان چه در جبهه ها و چه در بیمارستان ها بر مردم شریف ما پوشیده نیست و باعث تشکر بسیار است، با آنان چون نزدیکان و برادران خود رفتار نمایند و تلخی آسیب و اسارت را با رفتار اسلامی خود از ذائقه آنان کاهش دهند» (همان، ۲۶۸).
نتیجه گیری
حقوق بین الملل بشردوستانه به منزله شاخه جدید حقوق بین الملل، سازوکارهایی را برای حمایت از افراد ایجاد کرده است تا دولت ها رفتار خود را در زمان جنگ با اصول انسانی و اخلاقی مطابقت کنند. این شاخه از حقوق بین الملل، به مسئولیت ها و حقوق طرفین درگیر در جنگ به ویژه در خصوص افراد غیرنظامی می پردازد و از کسانی که در مخاصمات شرکت نداشته اند یا دیگر ندارند، حمایت کرده است و استفاده از سلاح ها و روشهای جنگی را محدود می کند. در واقع، هدف حقوق بین المللی بشردوستانه به طور کلی بر پایه حمایت از انسان و تمامی اهداف غیرنظامی استوار است، به این معنی که قوانین بین المللی بشردوستانه، ضامن ضوابط و مقرراتی است که رعایت آن ها بر نیروهای مسلح لازم و ضروری است و این قوانین به محض شروع نزاع مسلحانه لازم الاجراست.
امام خمینی (ره) که فرماندهی هشت سال دفاع مقدس در برابر رژیم بعثی عراق را بر عهده داشته اند، به تأسی از آموزه های اسلامی و انسانی، بسیاری از قواعد و مقررات زمان جنگ را مبنای رفتار رزمندگان اسلام قرار دادند و با تبیین اصول و مقرراتی، از قبیل آزادنبودن رزمندگان در انتخاب هدف ها و روش ها، نهی از حمله به مناطق غیرنظامی (تفکیک بین رزمندگان و غیر رزمندگان و تمایز میان اهداف نظامی و غیرنظامی)، حفاظت از محیط زیست، حسن برخورد و رفتار انسانی با اسرا و مداوای مجروحان دشمن چیزی که امروزه به قواعد
بشردوستانه تعبیر می شود- درصدد برآمدند تا از هر نوع عمل غیرانسانی و انتقام گیری جلوگیری شود.
در واقع، از دیدگاه امام خمینی (ره)، اصل وجود و ضرورت قواعد و مقرراتی که انسان را از عوارض درد و رنج بیهوده، لطمات و آسیب های جنگ مصون بدارد تا قربانیان جنگ، نیروهای مناطق مسکونی و امدادی در امان بمانند، مسلم بوده است؛ به همین دلیل از هرگونه تعدی بر نیروهای دشمن، به شدت جلوگیری می کردند. چنانکه در نامه به رئیس جمهور لیبی عنوان می دارد که سیاست ایران در حمله نکردن به مناطق غیرنظامی است: حمله به مناطق غیرنظامی هیچ گاه موردنظر نبوده است و نیست و اکنون هم نمی خواهیم مناطق غیرنظامی و مردم مورد هجوم قرار گیرند (همو، جلد ۱۸، ۵۲۲). رهنمودهای اساسی ایشان به رزمندگان و مدافعان کشور در اجتناب از حملات هوایی به محدوده های غیرنظامی و به ویژه در استفاده نکردن از سلاح های کشتار جمعی، با وجود بمباران شیمیایی رژیم بعثی عراق علیه رزمندگان و شهرهای کشور، به عبارتی عدم اجازه اقدامات تلافی جویانه و انتقام به رزمندگان اسلام، نشانه های برجسته و تجلی بارز پایبندی و تعهد به مراعات حقوق بین المللی بشردوستانه است. نتیجه سخن آنکه، با وجود اعمال روش های غیر انسانی رژیم بعثی عراق در جنگ و سکوت مجامع بین المللی، جمهوری اسلامی ایران در دفاع مقدس با فرماندهی امام خمینی (ره)، مقررات و اصول حقوق بین المللی بشردوستانه را در بالاترین حد اجرا کرد.
در پایان پیشنهاد می شود از آنجا که از اقدامات ناقض حقوق بین المللی بشردوستانه رژیم بعثی عراق قریب به سه دهه می گذرد و جهان مجددا شاهد نقض آشکار حقوق بشردوستانه در کشورهای سوریه، عراق و یمن است که با حمایت و پشتیبانی آمریکا و قدرت های غربی و برخی کشورهای منطقه از سوی گروه های تکفیری انجام می شود، پژوهشی جامع در این باره صورت
گیرد.
منابع
الف) فارسی
١. قرآن کریم ٢. ابوالوفا، احمد (۱۴۲۱ه.ق). الاعلام بقواعد القانون الدولي و العلاقات الدولية في شريعه
الاسلام، الجزء العاشر، قاهره: دار النهضة العربية. ٣. ایزدی، یدالله (۱۳۹۲). روزشمار جنگ ایران و عراق – کتاب پنجاه و چهارم عملیات والفجر
۱۰، بمباران شیمیایی حلبچه، تهران: مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس ۴. بوازار، مارسل آ (۱۳۶۲). انسان دوستی در اسلام، ترجمه محمد حسن مهدوی اردبیلی و
غلامحسین یوسفی، تهران: طوس. ۵. پورتر، گرت (۱۳۹۳). بحران ساختگی داستان ناگفته هراس از ایران هسته ای، تهران:
مؤسسه خبرگزاری فارس ۶. پورمحمدی، نعمت الله (۱۳۸۵). حقوق بشردوستانه در جنگ ایران و عراق، تهران: مرکز
مطالعات و تحقیقات جنگ سپاه. ۷. تحلیلی بر جنگ تحمیلی رژیم عراق علیه جمهوری اسلامی ایران (۱۳۶۷). تهران: دفتر
مطالعات سیاسی و بین المللی ۸. تونی، فانر (۱۳۸۶). حقوق بین المللی بشردوستانه: توسعه و مفاهیم اساسی، مجموعه مقالات
همایش اسلام و حقوق بین المللی بشردوستانه، تهران: جمعیت هلال احمر. 9. ثقفی عامری، ناصر (۱۳۷۰). سازمان ملل متحد، مسئولیت حفظ صلح و امنیت بین المللی
تهران: وزارت امور خارجه. ۱۰. جعفری، سیداصغر (۱۳۹۴). تحلیل ابزارها و روش های ممنوعه در جنگ از دیدگاه اسلام و
حقوق بین الملل بشردوستانه، تهران: دفتر مطالعات سیاسی و بین المللی ۱۱. جعفری، سیداصغر (۱۳۹۲). بررسی تطبیقی قواعد حاکم بر ممنوعیت برخی از تسلیحات
در کنوانسیون های بشردوستانه و اسلام، دومین همایش اسلام و حقوق بین الملل
بشردوستانه، مشهد: بنیاد پژوهشهای اسلامی ۱۲. حرعاملی، محمد بن الحسن (۱۴۱۲ق.). وسائل الشيعه الی تحصیل مسائل الشریعه، بیروت:
داراحياء التراث العربی ۱۳. راجرز، آنتونی و پل مالرب (۱۳۸۲). قواعد کاربردی حقوق مخاصمات مسلحانه، ترجمه
کمیته ملی حقوق بشردوستانه، تهران: امیر کبیر ۱۴. حسین زکی، ناظر (۱۳۸۶). حمایت از محیط زیست در مخاصمات مسلحانه، مجموعه
مقالات همایش اسلام و حقوق بین المللی بشردوستانه، تهران: جمعیت هلال احمر. ۱۵. سلیمی، عبدالحکیم (۱۳۸۶). نقش اسلام در توسعه حقوق بین الملل، قم: مؤسسه آموزشی
و پژوهشی امام خمینی (ره). ۱۶. صحیفه امام (مجموعه آثار امام خمینی (ره))، تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی
(ره). ۱۷. ضیایی بیگدلی، محمدرضا (۱۳۸۰). حقوق جنگ (حقوق بین الملل مخاصمات مسلحانه)،
کتاب ضمیمه، تهران: دانشگاه علامه طباطبایی ۱۸. طباطبایی، سیدمحمد حسین (بی تا). تفسير الميزان، ترجمه سید محمدباقر موسوی
همدانی، قم: دفتر انتشارات اسلامی ۱۹. علایی، حسین (۱۳۹۱). روند جنگ ایران و عراق، جلد ۱، تهران: نشر مرز و بوم.
۲۰. عمید زنجانی، عباسعلی (۱۳۸۳). فقه سیاسی حقوق و قواعد مخاصمات مسلحانه در حوزه
جهاد اسلامی و حقوق بین الملل اسلام، جلد ۵، تهران: امیر کبیر. ۲۱. عمید زنجانی، عباسعلی (۱۳۸۳). فقه سیاسی اصول و مقررات حاکم بر مخاصمات
مسلحانه، جلد ۶، تهران: امیر کبیر. ۲۲. الغريب، محمدمیشل (۱۳۸۹). جرایم جنگ های شیمیایی، ترجمه محمدعلی عسگری،
تهران: بنیاد حفظ آثار دفاع مقدس ۲۳. قاری سید فاطمی، سیدمحمد (۱۳۸۸). حقوق بشر در جهان معاصر (دفتر دوم)، تهران:
مؤسسه مطالعات حقوقی شهر دانش. ۲۴. کردبچه حسین آباد، مهدی (۱۳۸۶). تحديد تسلیحات شیمیایی و بیولوژیکی در حقوق
بین الملل (با رویکردی به جنگ تحمیلی عراق علیه ایران، تهران: نشر سرير. ۲۵. کلینی، محمد بن یعقوب (۱۳۶۳). اصول کافی، تهران: مكتبة الاسلامیه. ۲۶. کیگان، جان (۱۳۸۵). جنگ عراق، ترجمه نجله خندق، تهران: انتشارات دانشگاه امام
حسین (ع). ۲۷. هاشمی رفسنجانی، اکبر (۱۳۸۶). آرامش و چالش (کارنامه و خاطرات سال ۱۳۶۲)، تهران:
دفتر نشر معارف انقلاب. ۲۸. محقق داماد، سید مصطفی (۱۳۸۳). حقوق بشردوستانه بین المللی رهیافت اسلامی، تهران:
مرکز نشر علوم اسلامی ۲۹. مجلسی، محمدباقر (۱۴۰۳ ه.ق.). بحارالانوار، بیروت: مؤسسه دارالاحيا التراث العربی. ۳۰. ممتاز، جمشید و رنجبریان، امیر حسین (۱۳۸۴). حقوق بین الملل بشردوستانه (مخاصمات
مسلحانه داخلی)، تهران: میزان ۳۱. نجفی، محمدحسن (۱۳۶۸). جواهرالکلام فی شرح شرایع الاسلام، چاپ چهارم، تهران:
دارالکتب الاسلامیه.
ب) انگلیسی
- Alexander Kiss & Dinah Shelton (2004). International Environmental Law,
(Third Edition), New York, Transnational Publishers, Inc. 33. Bledsoe, Robert L. & Boczek, Boleslaw A (1987). The International Law
Dictionary, ABC-CLIO, Santa Barbara California, Oxford, England. 34. Crawford, James (2002). the International Law Commissions Articles on State Responsibility, Cambridge, University Press.
(2004). The Conduct of Hostilities under the Law of 35. Dinstein, Yoram
International Armed Conflict, Cambridge, University Press. 36. G.F: Human Rights Committee: General Comment 18: Non-Discrimination:
CCPR General Comment No.18.
- Fleck, Dieter (2009). the Handbook of International Humanitarian Law, Oxford
University press. 38. ICJ, Report (1996). The Legality of the Threat or Use of Nuclear Weapons case. 39. The International Committee of the Red Cross (2004). What is International
Humanitarian Law? ICRC. 40. The Prosecutor v. Tadic (1995). Case No. IT-94-1- AR72, Appeals Chamber,
ICTY. 41. Schindler & Toman (1983). Laws of Armed Conflict, A Collection of
Resolutions and Other Documents, Second Edition, Dordrechht, Martin Nijhoff
Publishers. 42. The Rome Statue of the International Criminal Court (1998). 43. UN Document s/18953. Jun, 29, 1987. 44. UN Document s/19729. Apr. 4, 1988. 45. http://www.leader.ir. 46. http://shahiddooran.mihanblog.com. 47. http://www.farhangnews.ir.
