مسلمانان روسیه همچون دیگر پیروان ادیان آسمانی، در شرایط دشواری بسر برده، از فراز و نشیب ها و تناقضات موجود در زندگی خود، رنج می برند. ایشان از اصلاحات و تحولات مختلف و تغییرات مثبت و منفی، در امان نمانده اند. آنها نیز از وضعیت سوسیالیستی به سرمایه داری انتقال یافته اند و چه در مرحله انتقالی و چه در مرحله کنونی، دچار مشکلاتی بوده و هستند.
وضعیت مسلمانان در دوران شوروی سابق، از انسجام نسبی برخوردار بود و تحت نظر شورای ادیان، وابسته به هیات وزیران، قرار داشت. آنان مراکز و دفاتر دینی با روحانی ویژه خود داشتند که عبارت بودند از:
1. اداره دینی مسلمانان آسیای مرکزی و قزاقستان با مرکزیت تاشکند که ناظر بر مسلمانان ازبکستان، تاجیکستان، قرقیزستان، ترکمنستان و قزاقستان بود و مسؤولیت آن را ابتدا مفتی ضیاءالدین باباخان و سپس پسر وی، مفتی شمس الدین باباخان، بر عهده داشتند. تاسیس اداره مزبور با همت جد باباخان که از روحانیون برجسته ازبکستان بشمار می رفت، انجام گرفت.
2. اداره دینی مسلمانان سیبری و بخش اروپایی شوروی به ریاست مفتی طلعت تاج الدین در شهر اوفا، مرکز جمهوری باشقیرستان.
3- اداره دینی مسلمانان ماورای قفقاز در شهر باکو، مرکز جمهوری آذربایجان، به ریاست شیخ الاسلام شکرالله پاشازاده.
4. اداره دینی مسلمانان شمال قفقاز در شهر محاج قلعه، مرکز جمهوری داغستان، به ریاست مفتی محمود چیکیف.
کار هماهنگی و ارتباطات خارجی دوایر مذکور، توسط مرکزی در مسکو انجام می گرفت. در گذشته، مسلمانان شوروی، کنفرانس ها و گردهمایی های اسلامی متعددی را در شهرهای مختلف اسلامی از جمله تاشکند، سمرقند، بخارا، دوشنبه و آلماآتی ترتیب می دادند.
مرکز اداره مسلمانان همچنین هر ماه، مجله ای را با نام «مسلمانان شرق شوروی » منتشر می کرد. قرآن کریم، شش بار توسط مسلمانان شوروی تجدید چاپ گردید. کتاب های متعدد و جزوات مختلفی نیز در باره تاریخچه و فعالیت های مسلمانان انتشار یافت. البته تعداد مساجد کافی نبود. از آنجا که بر طبق قانون اساسی شوروی، دولت و مدارس، هیچ گونه ارتباطی با کلیسا نداشتند، بنابراین بخاطر ضعف امکانات مادی مسلمانان و نیز عدم رضایت مقامات دولتی، مسلمانان از احداث و بنای مساجد جدید باز ماندند، ولی پس از فروپاشی اتحاد شوروی و مستقل شدن جمهوری های آن، تغییراتی نیز در بخش مؤسسات دینی اسلامی حاصل شد. جمعیت کل مسلمانان در شوروی سابق پنجاه میلیون بود و در حال حاضر اتحادیه مسلمانان روسیه شمار مسلمانان این کشور147 میلیونی را بیست میلیون نفر تخمین زده است.
اینک با مستقل شدن جمهوری ها، دیگر دوایر اسلامی ارتباطی با یکدیگر ندارند و خود به صورت مستقل عمل می کنند و همچنین در کنار این دوایر اسلامی، اتحادیه و سازمان های جدیدی به وجود آمد که کشمکش ها و رقابت هایی نیز برای بدست گرفتن رهبری این محافل، به همراه داشت، ولی دیری نپایید که اوضاع به حالت عادی بازگشت.
به دنبال تحولات بوجود آمده، فعالیت مسلمانان رو به فزونی نهاد، مساجد و مدارس بسیاری بنا کردند و مبادرت به نشر و تبلغ فرهنگ اسلامی نمودند. همچنین در شهر مسکو و در منطقه «اترادنیا» در کنار کلیسای مسیحیان و کنیسه یهودیان، مسجد جدیدی احداث گردید. این منطقه به صورت مجمعی برای پیروان سه دین آسمانی در آمده است.
در واقع، مسلمانان روسیه از نژاد تاتار و باشقیر هستند. نشر و گسترش اسلام در آسیای مرکزی، از دوران خلفا و در منطقه روسیه از دوران عباسیان، یعنی 1100 سال پیش، آغاز گردید.
شیخ طلعت تاج الدین، مفتی باشقیرستان، در این باره می گوید: وجود مسلمانان روسیه ناگهانی نیست و به 1100 سال پیش باز می گردد. ما سخن کسانی که مارا روسی الاصل نمی دانند، قبول نداریم; چرا که از افتخارات ما این است که با حمله مغول ها و تاتارها به روسیه مقابله نمودیم … برخی سعی دارند ما را از روسیه جدا کنند و در جمهوری های مختلف جای دهند، در حالی که غربی ها درحال متحد شدن و همکاری با یکدیگر هستند … آنچه که مرا رنج می دهد، این است که برادران ما در آسیای مرکزی، ماورای قفقاز و جمهوری های بالتیک، ما را بیگانه می انگارند و برای دیدار با آنان، مستلزم اخذ روادید هستیم، در صورتی که قبلا در یک وطن زندگی می کردیم … البته وضعیت مسلمانان روسیه در حال تثبیت، بوده و موج تشتت، روبه کاهش گذارده است و ان شاءالله اتحاد ما تقویت خواهد شد. ما پیمان های همکاری با سازمان های اسلامی در روسیه، اوکراین و روسیه سفید و دیگر جمهوری های مستقل برقرار کرده ایم.
ما علاوه بر بنای مساجد در مناطق مختلف و حمایت از مسلمانان پترزبورگ و بینزا، درصدد تاسیس دانشگاه اسلامی به منظور پرورش امام جماعت در روسیه هستیم و قصد داریم این اقدام را بدون کمک های خارجی انجام دهیم. مابه صلح و آرامش نیاز داریم. در حال حاضر وضعیت مسلمانان در شمال قفقاز به خاطر درگیری ها و اعمال خشونت آمیز، دستخوش ناآرامی است و اسلام در این مناطق درگیر کشمکش های سیاسی شده است.
بر کسی پوشیده نیست که اسلام در منطقه ما، عامل رشد و تکامل ملت ها بود و اندیشمندان و علمای بزرگی همچون بخاری، فارابی و ابن سینا، از بطن این جوامع به دنیای علم و دین معرفی شده اند.
از بزرگترین اشتباهات استالین، این بود که الفبای عربی را از زبان ملت های آسیای مرکزی حذف نمود و باعث شد تا نسل های بعدی از امکان بهره برداری از آثار و ذخایر علمی و تاریخی عربی محروم گردند.
مسائلی همچون بیداری اسلامی، خیزش اسلامی و انفجار اسلامی در این کشورها، در واقع بمثابه خویشتن یابی، دستیابی به عدالت اجتماعی، ایجاد جوامعی بدور از ظلم و ستم و رسیدن به فرهنگ و میراث ملی، البته بدور از هر گونه تعصب یا افراطگرایی می باشد.
واقعیت دیگری که در زندگی مسلمانان شوروی سابق به طور مشهودی به چشم می خورد، این است که عده ای فرصت طلب، دین اسلام را وسیله ای برای رسیدن به اهداف سیاسی خود قرار داده اند که این موضوع بیشترین ضربه را به زندگی و ذهنیت مسلمانان وارد ساخته است.
منبع: الزمان، شماره 12070، 11/7/1998.
