اخلاق حرفه ای چه نوشته شده و به شکل قانون درآمده باشد و چه به عنوان اصولی نانوشته مورد قبول روزنامه نگاران و اجماع آنان قرار گرفته باشد، راهی است برای حفظ و پاسداشت حرفه روزنامه نگاری و از آن مهمتر حریم اخلاق در جامعه. رهبر انقلاب در جلسه درس خارج فقه هفتم دی ماه خود در ذیل بحثِ موارد استثناء از حکم حرمت غیبت، در پاسخ به پرسش پیرامون صدق غیبت در مواردی چون ذکر در نوشته، وبلاگ یا ضبط صوت و تصویر و انتقال آن، به نکات مهمی در تبیین احکام آن اشاره کردند که نشان از عدم رضایت از رواج بی اخلاقی در برخی رسانه ها می کرد. اهمیت این سخنان بیش از همه به دلیل آن است که بدانیم هیچ گونه عذر و بهانه ای نمی تواند درهم شکستن اخلاق در فضای رسانه ها را توجیه کند.
مصلحت چیست؟
مرز بین ارایه اخبار و رعایت اخلاق کجاست و اصلا آیا محدوده اخلاق در اخبار با اخلاق در مطالب غیر متفاوت است؟ برخی می گویند وظیفه خبرنگار ارایه و نقل مطالب به همان صورتی است که در اختیار وی قرار گرفته است. این عده معتقدند تنها محملی که می توان آرای شخصی روزنامه نگار و یا رسانه وی و میزان پایبندی و یا عدم پایبندی به اخلاق رسانه ای را در آن مشاهده نمود، سرمقاله ها، مقالات و یادداشت های تحلیلی است.
دکتر محکی، کارشناس رسانه در همین خصوص معتقد است: «تفاوت خبر با تفسیر و تحلیل در این است که شما در خبر نقل مطلب می کنید و در نقل منبع نیز دقیقاً منبع خبری مشخص است و خبر را به نقل از وی ارایه می کنید. البته در بسیاری از موارد گوینده رعایت پاکیزگی در بیان را نمی کند و یا از حدود اخلاق خارج می شود، طبیعی است ویراستار در هنگام تنظیم خبر و یا سردبیر تلاش می کند این بد زبانی تسری پیدا نکند. گرچه ناقل و گوینده خبر مشخص است.
در کار خبری گاه فردی موضوعی بیان کرده و استنادات آن نیز موجود است اما به دلیل آنکه ممکن است انتشار تمامی محتوای خبر به بروز دشمنی و یا ایجاد خصومت میان دو فرد و یا دو گروه منجر شود، می توان از ذکر بخش هایی که در راستای منافع ملی و اجتماعی نیست خودداری کرد. گرچه از ما خواسته اند جز راست نگویید اما گفته اند هر حرف راستی را هم بر زبان نیاورید. ممکن است خبر و یا مطلبی صحیح باشد، اما هم راستای راستی و درست کرداری نباشد. ممکن است فردی هنگام ناراحتی و عصبانیت به موضوعی اشاره کرده باشد. ذکر و آوردن آن و نیز برجسته کردن آن نه تنها کمکی به حل موضوع نمی کند، بلکه ممکن است دشمنی و خصومت میان آن دو را بیشتر کند.»
اخلاق برای همه روزنامه نگاران
مشکل در اینجاست که تکلیف دروازه بانی خبر در برخی از رسانه های ما جا نیفتاده است و سرانجام معلوم نیست حرف اول و آخر را در این خصوص چه کسی می زند و این مدیریت رسانه و عوامل برون سازمانی اند که نظراتشان تاثیرگذارتر است. شاید بهتر آن است تا نهادی خارج از سازمان رسانه ای بر روند حفظ اخلاق رسانه نظارت کنند. دکتر محکی، مدیر مسؤول روزنامه همشهری با این دیدگاه موافق نیست. وی می گوید: «این مسایل کارساز نیست.
آنچه می تواند مشکل را حل کند، این است که شاغلان حوزه خبر و رسانه تزکیه شده باشند یعنی افرادی اخلاق مدار باشند و از نظر شخصیتی، خلق و خوی و آداب فردی و اجتماعی ممتاز باشند در غیر این صورت حتی با کنترل های بیرونی و قاعده گذاری نمی توان اخلاق در رسانه را ترویج کرد. چه بسا در بسیاری از موارد این کنترل ها گزینشی، تبعیض آمیز و بر اساس رویکردهای سیاسی اعمال می شود. باید تمامی کسانی که در حوزه رسانه فعالیت می کنند، از اصول اخلاق حرفه ای مطلع بوده و از نظر شخصیتی به ارزشها پایبند بوده و به گونه ای پرورش یافته باشند که از رواج مسایل غیر اخلاقی بپرهیزند. در غیر این صورت مقرراتی که تدوین خواهد شد تنها شامل افرادی می شود که نظرات آنها به لحاظ سیاسی و یا جهتگیری ها با آنها متفاوت باشد و بر عکس چشم خود را بر روی خطای رسانه همفکر خود می بندند. بنابر این کنترل های درونی و معطوف رسانه می تواند در این زمینه کارساز باشد.»
دکتر محکی معتقد است: «این مسایل اصول اخلاق و شرافت حرفه ای است که در متون روزنامه نگاری ذکر شده است. دیگران می توانند حداکثر از طریق مجامع صنفی مطبوعاتی و نه دولتی گردهم بیایند و این اصول را مبتنی بر ارزشهای دینی و ارزشی معطوف به فرهنگ خودی بومی کرده و در اجرای آن با یکدیگر میثاق ببندند. درست مثل مرامنامه ای که اصنافی چون نویسندگان، قضات و یا پزشکان برای خود تدوین کرده اند. رعایت این مرامنامه توسط روزنامه نگاران بیشتر از زمانی که نهادی خارج از سازمان رسانه ای و بر اساس سلایق خود مرامنامه ای را تنظیم کرده و بر اساس آن اعمال سلیقه کند»
سودآوری بهانه بی اخلاقی
تمامی اخلاق مداری در رسانه ها حفظ اصول و ارزشهای دینی و ملی نیست، اما قطعاً بخش قابل توجهی از آن را شکل می دهد. گسترش فرهنگ سودآوری در برخی از رسانه ها مدیران آنها را به چشم پوشی در برابر اصول حرفه ای روزنامه نگاری و نیز نادیده گرفتن ارزشهای ملی و مذهبی در جامعه سوق داده است. رئیس مرکز آمار و فناوری اطلاعات قوه قضاییه نیز با تاکید بر همین نکته خاطر نشان می کند: «اصحاب رسانه به جای اینکه به دنبال ترویج ارزشها و آرمانهایی باشند که همه ما به آن اعتقاد داریم، در پی این هستند تاهر روز تیراژ روزنامه های خود را به نحوی افزایش دهند.
در واقع روزنامه های ما دچار توهم نهادی شده اند. مدیر رسانه داریم به این فکر می کند که من باید چه تیتری بزنم وازچه عکسی استفاده کنم و یا چه نقدی را به چاپ برسانم تا دیگران ازآن خوششان بیاید. اینطور است که می بینید روزنامه هایی که نقد زیادی می کنند، مخاطب بیشتری هم پیدا می کند، روزنامه ای که بدزبانی می کند، همه آن را می خرند و روزنامه هایی که عکسهای این چنانی و آنچنانی از فلان دولتمرد می زنند مخاطب بیشتری را به سوی خود جذب می کنند.»
نبود تعریفی روشن از نقد و تعریف از دولتمردان در میان برخی از روزنامه نگاران زمینه افراط و تفریط در ارایه تفسیرها و تحلیل ها در این حوزه را فراهم ساخته است. دکتر شهریاری با تأکید بر این نکته خاطر نشان می کند: «القایی در روزنامه نگاران پیدا شده است که نباید از هیچ دولتمردی تعریف کنیم. این طور نیست ببینید حقیقت چیست و اگر شخصی و یا مجموعه ای قابل تعریف است از او تعریف کنید. برخی از روزنامه نگاران می گویند اصل تعریف از دولتمردان خلاف شان رسانه ای است در حالی که این گونه نیست. متأسفانه جامعه رسانه ای ما در حال حرکت به سوی رسانه های غربی است؛ رسانه غربی می گوید چیزی را که وجود ندارد بگوید هست و چیزی را که هست بگوید نیست. نتیجه این است که تعداد تکذیب نامه ها در مطبوعات افزایش می یابد و وقتی تکذیب در رسانه ها افزایش یافت، نتیجه آن کاهش اعتماد عمومی به رسانه هاست و این مسأله گریبان تمام رسانه ها را می گیرد. ما قدری به درس اخلاق در رسانه ها نیاز داریم. من توصیه می کنم بیایید به حقیقت متعهد باشیم و بیش از آنکه به هر چیز دیگری در شغلمان بیندیشیم، به حقیقت احساس تعهد کنیم.»
فضایی نو برای بی اخلاقی!
همزمان با توسعه فعالیت وبلاگها و فضاهای مجازی و به تبع آن فعالیت روزنامه نگاران در این محیط امکان نشردیدگاه آنان البته به گونه ای دیگر فراهم شد. عده ای از روزنامه نگاران آزادی با تفسیر عمل بیشتری در انتشار مطالب در این محیط در مقایسه با فضای سنتی روزنامه نگاری و به بهانه پاسخ به دیدگاههای مخالفان به تخریب دیوار اخلاق در فضای مجازی پرداختند. دکتر فرقانی با اشاره به ضرورت حاکمیت اخلاق در چنین فضایی می گوید: « باید جان، مال و ناموس، حیثیت، آبرو، حریم خصوصی وخانوادگی افراد از تعرض مصون بماند، این تعرض خواه می خواهد از سوی دولت انجام پذیرد و خواه از سوی شهروندان شکل گیرد. تمامی وجوه زندگی شهروندان باید از تعرض مصون بماند، مگر در جایی به حکم قانون.»
وی می گوید: «متاسفانه هیچ گونه نظارت و کنترلی بر صحت اطلاعات منتشره صورت نمی گیرد و دیگر آنکه در بسیاری موارد این روزنامه نگاری به وسیله ای برای تسویه حسابهای شخصی، گروهی، سیاسی و در نتیجه وارد کردن تهمت و افترا و اتهام به افراد تبدیل شده است، به نظر من باید اصولی ناظر بر صحت و ارزش اطلاعات وجود داشته باشد.» دکتر فرقانی در خصوص چگونگی ضمانت اجرایی قوانین در روزنامه نگاری الکترونیک می گوید: «ضامن اخلاق حرفه ای، اعضای آن حرفه هستند.
اخلاق حرفه ای قانون نیست که از طریق دادگاه بتوان آن را پیگیری کرد و متخلف را به مجازات رسمی و قانونی رساند، ولی وقتی کسانی که در این حوزه کار می کنند احساس کنند که اولا ضوابطی وجود دارد که باید آن ضوابط را رعایت کنند و ثانیا افرادی از همان صنف که مورد پذیرش هستند، کار نظارت را انجام می دهند، نوعی ضمانت اجرایی پدید خواهد آمد، ضمن آنکه سرانجام فناوری براحتی این امکان را فراهم خواهد کرد که شما بتوانید رد پای تولید کنندگان اطلاعات را پیدا کرده و به سراغ آنها بروید. تهمت، افترا، توهین و هتک حرمت در قوانین جاری ما مجازات دارد و لزومی ندارد که حتما در روزنامه نگاری آنلاین برای آنها پیش بینی های لازم صورت بگیرد. شاکی می تواند به این تشکلها مراجعه کند تا افراد خاطی شناسایی و به آنها تذکر داده شود و یا در صورت تکرار جرم به مراجع قضایی معرفی شوند. دلیلی ندارد که امنیت فکری و روانی جامعه به خاطر استناد به آزادی بیان و قلم سلب شود. آزادی بیان و قلم بالاترین حق است و بیشترین حرمت را دارد اما حریم خصوصی وحیثیت، اعتبار افراد نیز به همان اندازه محترم است.»
منبع: روزنامهقدس ۱۳۸۹/۱۰/۱۲
نویسنده : جواد صبوحی
