چکیده
مصطفی کمال آتاتورک در اثراقدامات تدریجی و آشکار توانسته بود به عمر امپراطوری عثمانی پایان دهد و کشور کوچک ترکیه را بنیان نهد ، برآن شد تا کشور ترکیه را در مسیر نوسازی قرار دهد ؛ نوسازی که مصطفی کمال خواستار آن بود ، در واقع غربی سازی بود و در این راستا می بایست تمام سنتها از بین می رفت . وی برای رسیدن به این هدف، مبارزه گسترده با مذهب و نیروهایی مذهبی انجام داد و اسلام رسمی را بطور کامل از جامعه ترکیه پاک کرد . در کنار اقدامات مصطفی کمال ؛ وابستگی روحانیون سنی به دولت و عدم استقلال سیاسی و مالی این زمینه را برای مصطفی کمال فراهم آورد تا بتواند با ترکیب سیاست پنهان و آشکار ترکیه را به یک کشور سکولار تبدیل کند . از طرف دیگر در ایران نیز رضاشاه به زعم خود برآن شد تا جامعه ایران را همانند ترکیه بسوی تمدن و نوسازی هدایت کند . در راستای چنین اقدامی طبیعی بود که از طرف روحانیون که به عنوان ترویج دهندگان دین در جامعه محسوب می شدند ،در مقابل چنین اقدامی مقاومت صورت گیرد ، استقلال سیاسی، اقتصادی به روحانیون این کمک را می کرد تا در مقابل سیاستهای نوسازی رضاشاه که توأم با دین زدایی بود مقاومت کنند .استقلال یکی از بزرگترین امتیازات روحانیت شیعه درمقایسه با روحانیت سنی است .چه در دوره صفویه، چه در دوره هایی افشاریه و زندیه و قاجاریه و چه در دوره پهلوی، روحانیت اگر چه متفاوت اندیشیدند ولی هیچ گاه زیر بار زور و دستور و ابلاغیه و فرمان شاهی نرفت. نتنها این وضعیت و آرمان را حفظ کرد بلکه در شرایط مقتضی با قدرت ظالمانه مبارزه کرد و برای ایجاد فضایی مساعد تر برای دینداری و دین مداری ، با حاکمان در افتاد و نهایتاً کوشید تا نظامی اسلامی برمبنای دین و مردم تأسیس کند . از دوره های بسیار سخت و طاقت- فرسا برای روحانیت ، دوره حکومت بیست ساله رضاخان بود . در این دوره روحانیت با شدیدترین برخوردها وعمیق ترین موانع مواجه شد . رضاخان که سودای ترقی و پیشرفت ایران به مانند کشورهای اروپایی را درسر داشت ، سعی می کرد مهمترین موانع را که به زعم او مذهب و روحانیت بود ، از میان بردارد . او علاوه بر مقابله های خشن و زورمندانه با روحانیت ، بر آن بود تا تمام نمادهای مذهبی را از جامعه حذف کند . رضاشاه برای از بین بردن مذهب و نیروهایی مذهبی از تمام امکانات استفاده می کرد تا هرچه زودتر به زعم خویش کشور را به دروازه های ترقی برساند . در پژوهش حاضر با مطالعه اقدامات ضد دینی در ایران و ترکیه که نهایتاً جامعه را به سوی سکولاریسم هدایت می کرد ، آشنا خواهیم شد . و همچنین در این پژوهش سیاست های رضاشاه و آتاتورک را در مقابل مذهب و نیروهایی مذهبی بصورت مقایسه ای بررسی خواهیم کرد .
فصل اول : کلیات
معرفی روش و ماهیت تحقیق که معمولاً به شکل طرح تحقیق یا طرح پژوهش ارائه می شود موجب می شود که محقق و خواننده بر محتوا و شکل تحقیق تسلط و احاطه داشته باشند . با معرفی روش و ماهیت تحقیق است که ارزیابی و قضاوت در توفیق یا عدم توفیق نتایج علمی تحقیق براساس هدف و روش اعلامی میسر می شود براساس چنین ضرورتی در بخش ابتدایی این پژوهش طرح مسأله – تاریخچه موضوع – هدف و قلمرو تحقیق – بیان فرضیه – روش گردآوری داده ها و تجزیه و تحلیل آنها – سازماندهی تحقیق و سایر مسائل به منظور تبین و تحدید و تدقیق و تعمیق موضوع مورد بررسی قرارمی گیرد .
ره آورد :
مقایسه اقدامات ضد دینی رضاشاه با آتاتورک نشان داد که تفاوت بسیار زیادی در شدت و تنوع این اقدامات وجود دارد . در ترکیه هیچ نوع اسلام رسمی و نهادی نبود . ترکیب سیاست گام به گام با سیاست ضربتی چنان موثربود که تمام نمادهای مذهبی را ازبین برد.در بخشهای گذشته مقایسه پیشینه ایران و ترکیه در زمینه نوسازی نشان از گستردگی بسیار نوسازی در ترکیه داشت . اصلاحات تدریجی و دراز مدت گذشته ذهن مردم را نسبت به نوسازی آمادتر ساخته و بستر مناسبی را برای آتاتورک فراهم کرده بود . در حالی که نوسازی صورت گرفته در ایران عمیق و گسترده نبود و آمادگی لازم برای پذیرش اجتماعی نوسازی فراهم نشده بود .حذف سلسله مراتب مذهبی، انحلال مدارس دینی و دادگاههای شرع ، تعطیل خانقاه ها، منع به کارگیری علایم مذهبی، تدوین قانون مدنی اروپایی ، تغییر الفبا، الزام قرائت نماز، قرآن و اذان به ترکی و تغییر تعطیلی از جمعه به شنبه از جمله اقداماتی بود که توسط آتاتورک صورت گرفت . در ایران نیز خواسته رژیم پهلوی حذف تمام نشانه های دینی از جامعه بود و الگویی خود را نیز کشور همسایه ترکیه قرار داده بود اما شیوه عمل رضاشاه برای رسیدن به این اهداف ضربتی بود و می خواست هرچه سریع تر خود را به دروازه تمدن برساند . برخی از اقدامات آتاتورک در زمان محمدرضاشاه مطرح شد به عنوان مثال می توان به لایحه انجمن های ایالتی و ولایتی و حذف قسم به قرآن برای نمایندگان مجلس . در حالی که آتاتورک این موارد و نمونه های مهم تر از آن را به راحتی بیست سال قبل انجام داده بود.همچنین نوع مقاومت در برابر اقدامات ضد دینی رضاشاه و آتاتورک متفاوت بود .هیچ بسیج اجتماعی فراگیری در ترکیه صورت نپذیرفت و تمام مقاومت ها مقطعی و منطقه ای بود.و هیچ نوع انسجام و هماهنگی مرکزی میان این مقامت ها وجود نداشت ، این مسأله سرکوبی مقاومتها را برای آتاتورک آسان ساخته بود . در حالیکه در ایران مقاومتی منسجم تر از ترکیه با هماهنگی روحانیون صورت پذیرفت .مهم ترین مؤلفه ای که می تواند تفاوت ها ( تفاوت در شدت غربی سازی و نوع مقاومت) را توصیف کند ، ترکیب سیاست گام به گام و ضربتی آتاتورک در ترکیه و سیاست ضربتی رضاشاه در ایران است . یک اصلاحگر برای آن که به هدف هایش برسد باید که مسایلش را از هم تفکیک کند و یکی یکی به آنها بپردازد ، و نیز برای رسیدن به هدف باید که در زمان مناسب به سرعت و پیش از آنکه مخالفانش بتوانند نیروهای شان را بسیج کنند ، یک مسأله را از دستور کار سیاسی اش خارج کند و به مسأله دیگری بپردازد . موفقیت کمال پاشا در پیاده کردن اصلاحاتش بستگی به توانایی او در پرداختن جداگانه به این اصلاحات و در واقع ، موکول به قدرت القاء این فکر در مردم بود که در زمان پرداختن به یک اصلاح قصد آغاز کردن اصلاحات دیگر را ندارد .به درازا کشاندن زمان دگرگونی گرچه ممکن بوددر ایجاد آمادگی جنبه مثبتی داشته باشد ، اما می تواند به مخالفان فرصت کافی برای مقاومتاعطاء کند ؛ مصطفی کمال پاشا با اقدامات ضربتی خود این فرصت را از مخالفان گرفته بود.همچنین در کنار موارد یاد شده ” مذهب و سازمان روحانیت ” در ایران و ترکیه نیز در شدتمقاومت در برابر طرح نوسازی مؤثر بودند . همگرایی بالای مذهب در ایران بر محور تشیع و مراجع تقلید و تشتت مسلمانان ترکیه حول محور طریقت های گوناگون متصوفه ، عدم استقلال علمای سنی مذهب از دولت و استقلال سیاسی روحانیون شیعه در ایران ، وابستگی مالی مفتیان سنی به اوقاف و در آمد دولتی و بهره مندی روحانیون شیعه از درآمد خمس علاوه بر اوقاف ، سازش پذیری و پذیرش قائده تغلیب از سوی علمای سنی مذهب ؛ خنجی در کتاب سلوک الملوک در رابطه با نظریه استیلا چنین می گوید : « طریق چهارم از اسباب انعقاد پادشاهی و امامت ، استیلا و شوکت است ». وی در توضیح استیلا می گوید : « علما گفته اند که چون امام وفات کند و شخصی متصدی امامت گردد ، بی بیعتی و بی آنکه کسی او را خلیفه ساخته باشد ، و مردمان را قهر کند به شوکت و لشکر ، امامت او منعقد می گردد … ». نتیجه آنکه نظریه استیلا بر وضعیتی اضطرای برای مسلمین ،استوار شده است ؛ عموم فقها و علمای اهل سنت ،استیلا را همچون یک واقعیت پذیرفته اند . در مقابل در مذهب تشیع مبارزه جوی و برجستگی امر به معرف و نهی از منکر؛ و نیز قدرت فتوای مراجع تقلید عواملی بودند که باعث اتحاد مسلمانان در مقابل اقدامات ضد دینی رضاشاه در ایران بشمار می آیند ، قرار گرفتن این عوامل در کنار اقدامات آشکار و ضربتی رضاشاه تفاوت شدت مقاومت در ایران و ترکیه را تبین می نمایند .
منابع مآخذ
ابوالحمد ،عبدالحمید ، مبانی علم سیاست ،ج اول ، تهران ، انتشارات توس ،۱۳۷۶.
ابوالقاسمی ،محمدرضا ، اردوش حسین ، ترکیه دریک نگاه ،تهران ،انتشارات المهدی ۱۳۷۸.
آریا ، کورش ، رضاخان و قضیه کشف حجاب ، ابرار۱۸|۱۰|۸۱
آریا ، قاسم ، قضیه رضاشاه و کشف حجاب ، نافه ، شماره هفتم ،۴۲-۴۴.
الگار ، حامد، دین و دولت در ایران، نقش علما در دوره قاجار ، ترجمه ی ابولقاسم سری تهران، انتشارات توس ،۱۳۵۶.
امینی ، داوود ، چالشهای روحانیت با رژیم رضاشاه(بررسی علل چالشهای سنت گرایی با نوگرایی) تهران ، سپاس، ۱۳۸۲.
امینی ،علیرضا ، تحولات سیاسی و اجتماعی ایران در دوران پهلوی، تهران، صدای معاصر، ۱۳۸۱.
آزاد ارمکی ، تقی ، مدرنیته ایرانی؛ روشنفکران و پارادایم فکری عقب ماندگی در ایران تهران، انتشارات اجتماع، ۱۳۸۰.
مصطفی ، ازکیا ، جامعه شناسی توسعه (تهران : انتشارات کلمه ،۱۳۷۷)
رضا ، اکبری نوری ، اندیشه سیاسی عبدالرحیم نجارزاده تبریزی ( طالبوف ) ، فصلنامه تخصصی علوم سیاسی دانشگاه آزاد اسلامی واحد کرج ، سال نخست، پیش شماره دوم، تابستان ۱۳۸۳.
هربرت اسپنسر ، مدرنیته : مفاهیم انتقادی جامعه سنتی و جامعه مدرن ، ترجمه ی منصور انصاری تهران ، انتشارات نقش جهان ،۱۳۸۱.
آصف ، محمد حسن ، مبانی ایدئولوژیک حکومت در دوران پهلوی ، تهران ، مرکز اسناد انقلاب اسلامی ،۱۳۸۴.
الهامی ، داود، موضع تشیّع در برابر تصّوف در طول تاریخ ، قم ، انتشارات مکتب اسلام ، ۱۳۷۸.
اولوغ ، ایگدمیر و دیگران ، آتاتورک ، ترجمه ی حمید ناظمی ، تهران ، مؤسسه فرهنگی
منطقه ای ۱۳۴۸.
رابرت اولسن ، قیام شیخ سعید پیران – کردستان ۱۹۲۵، ترجمه ی ابراهیم یونسی ( تهران : انتشارات نگاه ،۱۳۷۷)
بابر، نوئل ، فرمانروایان شاخ زرین از سلیمان قانونی تا آتاتورک ، تر جمه ی ،عبدالرضاهوشنگ مهدوی ، تهران، سپاس ،۱۳۶۹.
بصیرت منش ، حمید ، علما و رژیم رضاخان ، تهران ، عروج ، ۱۳۷۶.
بهار، ملک الشعرا ( محمد تقی ) ، تاریخ مختصر احزاب سیاسی در ایران ( انقراض قاجاریه ) ،جلد اول ،تهران، چاپخانه سپهر، ۱۳۵۷.
محسن ، بهشتی سرشت ، نقش علما در سیاست ، تهران ، پژوهشکده امام خمینی و انقلاب اسلامی ،۱۳۸۰.
بهنام ، جمشید ، ایرانیان و اندیشه تجدد ، تهران ، انتشارات پژوهش فرزان روز، ۱۳۸۳.
بیات ، کاوه ، شورش کردهای ترکیه و تأثیر آن بر روابط خارجی ایران ، تهران ، نشر تاریخ ایران ، ۱۳۷۴.
تهاجم به روحانیت و حوزه های علمیه در تاریخ معاصر ، جلد اول ، قدر ولایت ، تهران ،۱۳۷۹.
پروند ، شادان ، سبحانی ، زهرا ، زمینه شناخت جامعه و فرهنگ ترکیه ، تهران ، مرکز مطالعات و تحقیقات فرهنگی بین اللملی ،۱۳۷۳.
پهلوی ، محمدرضا ، پاسخ به تاریخ ، ترجمه ی حسین ابوترابیان ، تهران ، زریاب ،۱۳۷۹.
پیران ، پرویز ، برنامه ریزی توسعه برون زا ، اطلاعات سیاسی ، اقتصادی ، شماره ۲۵، دیماه ۱۳۶۷ .
جمعی از نویسندگان ،سلسله پهلوی و نیروهای مذهبی به روایت تاریخ کمبریج ، ترجمه ی عباس مخبر ، تهران ، ۱۳۶۱.
جعفری هرندی ، محمد ، فقها و حکومت پژوهشی در فقه سیاسی شعیه ، تهران ، روزنه ،۱۳۷۸.
جی شاو ، استانفورد ، ازکورال ، شاو، تاریخ امپراطوری عثمانی ترکیه جدید، ترجمه ی محمود رمضان زاده ، جلد دوم ،خراسان ، آستان قدس رضوی ، ۱۳۷۰.
حائری ، عبدالهادی ، تشیع و مشروطیت در ایران و نقش ایرانیان مقیم عراق ، تهران ، مؤسسه انتشارات امیرکبیر ،۱۳۸۱.
حسینی ، سیدحسن ، پلورالیزم دینی یا پلورالیزم در دین ، تهران ، سروش ،۱۳۸۲.
حسینیان ، روح الله ، چهارده قرن تلاش شیعه برای ماندن و توسعه تهران ، مرکز اسناد انقلاب اسلامی ،۱۳۸۲.
حیدرزاده ، محمدرضا ، تعامل دین و دولت در ترکیه ، تهران ، انتشارات وزارت امور خارجه ،۱۳۸۰.
فاطمه ، خالقی ، روشنفکرانی در مقابل آتاتورک ، حیات نو ،۷|۶|۸۱ .
خلیلی خو، محمد رضا ، توسعه و نوسازی ایران در دوره دوران پهلوی ، تهران ، جهاد دانشگاهی، ۱۳۸۴.
امام خمینی ره، صحیفه نور ،ج ۱۲.
امام خمینی ، صحیفه نور ،ج ۱۵.
امام خمینی ره،کشف اسرار .
دورسون ، داود ، دین و سیاست در دولت عثمانی ، ترجمه ی منصوره حسینی و داوود وفائی ، تهران ، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، ۱۳۸۱.
دعوتی ، سیدابوالفتح ، ازماجرای تلخ ” کشف حجاب “رضاخانی تا قیام خونین مردم قم ،یالثارات الحسین (ع) ، شماره ۲۵۹ .
دعوتی، سید ابوالفتح ، اصلاحات به روش آتاتورک ، جمهوری اسلامی ،۲۰|۲|۷۹
دوران آتاتورک درسهایی برای امروز، ترجمان سیاسی ، سال سوم ، شماره ۱۵۶
دیوب ، اس . س ، نوسازی و توسعه در جستجوی قالبهای فکری بدیل ، ترجمه ی سید احمد موثقی تهران ، قومس ،۱۳۷۷.
رابیسون ، ریچارد ، ، جمهوری اول ترکیه ، ترجمه ی ایرج امینی ، تبریز، موسسه فرانکین،۲۵۳۶ شاهنشاهی .
رحمانیان،داریوش،چالش جمهوری و سلطنت در ایران زوال قاجار و روی کار آمدن رضاشاه، تهران،نشر مرکز ،۱۳۷۹.
روشه، گی ، تغییرات اجتماعی ، ترجمه ی منصور وثوقی ، تهران ، نی ۱۳۶۸.
زارع ، محمد رضا ، علل رشداسلام گرائی در ترکیه ، تهران، انتشارات دفتر مطالعات سیاسی و بین اللملی ، ۱۳۸۲.
سردارآبادی ، خلیل الله ، موانع تحقق توسعه سیاسی در دوره سلطنت رضاشاه ، تهران ، مرکز اسناد انقلاب اسلامی ، تهران، ۱۳۷۸.
سیف زاده ، حسین ،نظریه های مختلف درباره راههای گوناگون نوسازی ودگرگونی سیاسی ، تهران ، قومس ، ۱۳۷۵.
قادری ،حاتم ،اندیشه های سیاسی در اسلام و ایران ،تهران ،سمت ،۱۳۷۹.
قاضی ، نعمت الله ، علل سقوط حکومت رضاشاه ،تهران ، نشر آثار، چاپ اول،۱۳۷۲.
شریفی ،علیرضا ، کشف حجاب ، نشریه خراسان ،۱۷|۱۰|۷۹.
شمیم ، علی اصغر ، ایران در دوره سلطنت قاجار، تهران ، مدبر ،۱۳۷۵.
صبوری ، منوچهر، ،جامعه شناسی سازمانها بوروکراسی مدرن ایران ، تهران ، انتشارات سخن، ۱۳۸۰.
طلوعی ، محمود ، پدر و پسر ناگفته ها از زندکی و روزگار پهلوی ،تهران ،علم ،۱۳۷۴.
عاقلی، باقر ، رضاشاه و قشون متحدالشکل ، تهران ،انتشارات نامک ، ۱۳۷۷.
عباسی ، ابراهیم ، دولت پهلوی و توسعه اقتصادی تهران ،مرکز اسناد انقلاب اسلامی ، ۱۳۸۳.
فوزی تویسرکانی ، یحیی ، مذهب و مدرنیزاسیون در ایران ، تهران ،مرکز اسناد انقلاب اسلامی ، ۱۳۸۰.
فیاضی ، عماد الدین ، حاج عبدالکریم حائری ، تهران ،مرکز اسناد انقلاب اسلامی ، چاپ اول ،۱۳۸۰.
فیگارو ، آتاتورک رهبر ترکیه در گذشته و حال ، ترجمان سیاسی ، سال چهارم ، شماره اول .
کتانی، علی، اقلیتهای مسلمان در جهان امروز، ترجمه محمد حسین آریا ،تهران ،امیرکبیر ۱۳۸۳.
کریمی، علیرضا ، رژیم و آزمون گیری از طلاب، تهران ، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، ۱۳۷۸.
کوهستانی نژاد ، مسعود ، چالش مذهب و مدرنیسم سیر اندیشه سیاسی مذهبی در ایران، تهران، انتشارات نی ، ۱۳۸۱
کین راس ، لرد ، قرون عثمانی ، ترجمه ی پروانه ستاری ، تهران ، کهکشان ، ۱۳۷۳.
کاتم ، ریچارد ، ناسیونالیزم در ایران ، ترجمه ی احمد تدین ، تهران ، انتشارات کویر، ۱۳۷۱.
کاتوزیان،محمد علی(همایون)، اقتصاد سیاسی ایران از مشروطیت تا سقوط رضاشاه،ترجمه ی محمد رضا نفیسی، تهران ، پاپیروس ،۱۳۶۶.
کشف حجاب تهاجم بنیادی به فرهنگ اسلامی ، جمهوری اسلامی ،۱۷|۱۰|۸۳.
گاندره ،آتاتورک ، رهبر ترکیه در گذشته و حال ، ترجمان سیاسی، سال چهارم، شماره ۱۵۷ ، سال چهارم ، شماره اول ،
گودرزی ،غلامرضا ، دین و روشنفکران مشروطه ، تهران، انتشارات اختران،۱۳۸۳.
لوییس ، برنارد ، ظهور ترکیه نوین ، ترجمه ی محسن علی سبحانی تهران ، انتشارات مترجم ،۱۳۷۲
مایلی، محمد رضا ، نظامهای سیاسی (بررسی موردی نقش نظام سیاسی در روند توسعه ایران) ۵۷- ۱۴۳۲، تهران ، نشر ارائه ،۱۳۷۸.
معتضد ،خسرو، رضاشاه سقوط پس از سقوط ، تهران ، مؤسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران ،۱۳۷۶.
معظم پور ، اسماعیل ، نقد و بررسی ناسیونالیسم، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی ۱۳۸۳.
مکی ، حسین ، تاریخ بیست ساله استمرار دیکتاتوری پهلوی ، ج۶ ، تهران ، نشر ناشر ، ۱۳۶۲.
مؤسسه فرهنگی قدر ولایت ، حکایت کشف حجاب ج ۱-۲، مؤسسه قدر ولایت ، تهران ۱۳۸۰.
مور ، بریگتون ، ریشه های اجتماعی دیکتاتوری ، ترجمه ی حسین بشریه تهران ، انتشارات دانشگاه تهران ، ۱۳۶۹.
نورالدین ، محمد ، ترکیه جمهوری سرگردان ، ترجمه ی سید حسین موسوی ، تهران ، مرکز پژوهشهای علمی و مطالعات استراتژ یک خاورمیانه ، ۱۳۸۰.
نهاوندی ،آرش ، پدر ترکیه نوین (مصطفی کمال آتاتورک)، فرهنگ آشتی،۱۱|۱۰|۸۲.
نیازمند ، رضا ، رضاشاه از تولد تا سلطنت ، تهران، جامعه ایرانیان، ۱۳۸۱.
واترز ، مالکوم ، جامعه سنتی و جامعه مدرن ، ترجمه ی منصور انصاری ، انتشارات نقش جهان ، تهران، ۱۳۸۱.
واحد ، سینا ، قیام گوهرشاد ، تهران ، سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی ،۱۳۶۶.
وبر ، ماکس ، اخلاق پروتستان و روح سرمایه داری ، ترجمه ی عبدالمعبود انصاری تهران ، انتشارات ،سمت،۱۳۷۱.
ووسینیچ ، وین ، تاریخ امپراطوری عثمانی ، ترجمه ی سهیل آذری ، تبریز : چاپ شفق با همکاری مؤسسه اتشارات فرانکین ،۱۳۴۶ هجری خورشیدی .
وینر ، مایرون ، نوسازی جامعه چند گفتار در شناخت دینامیسم رشد ، ترجمه ی رحمت الله مقدم مراغه ی ، ب. م، ب.ن، ۱۳۵۴.
هانتیگتون ، ساموئل ، سامان سیاسی درجوامع دستخوش دگرگونی، ترجمه ی محسن ثلاثی، تهران، علم،۱۳۷۰.
هوشنگ مهدوی ،عبدالرضا ، سیاست خارجی ایران در دوران پهلوی ۱۳۰۰-۱۳۵۷ ،تهران، پیکان، ۱۳۷۶
منابع انگلیسی
. Hamed Enayat,Modern Islamic Polithcal Thought (London: Macmillan Press ۱۹۸۲)
۲.Lord ‘Kinross’ Ataturk: The Rebirth of a Nation(London:Weidenfeld and Nicolson’۱۹۶۶)
۳.Ozay Mehmet , Islamic Identity and Development ,study of Islamic Periphery(London: ۱۹۹۰) p. ۸۱
۴ .Robert E . ward & Dnkewaryt A.Political Modernizatin in japan and Turky (Princeton : university press .۱۹۶۱)
۵.www.Google//:Kemal Ataturk-Wikipedia.the free encyclopedia.htm
منابع ترکی استانبولی
۱.Kabacli , Alpay, cumhuriyet Tarihi (Istanbul: Deniz Bank, ۲۰۰۴)
۲.M.Kemal Ataturk, Nutuk (Estanbul :Mili,۲۰۰۱)
۳. Ozel, Mehmat, Kurtulus kurulus cmhuriyet (Estanbul :Ankara ticaret odasi,۲۰۰۵)
