بدون تردید همت بلند انسان ها نقش کلیدی در رسیدن یک جامعه به قله های رفیع انسانی و الهی دارد.
انسان با همت بلند یعنی کسی که عالی ترین و برترین چیزها را می جوید و می طلبد. نوشتار حاضر در مقام بررسی و تبیین مقوله همت بلند و کار و تلاش مضاعف از منظر عقل و نقل برآمده است که اینک با هم آن را از نظر می گذرانیم.
همت واژه ای عربی است که دارای معانی چندی از جمله حزن و غم، اراده، دوستی و محبت به چیزی، تشویش و اضطراب، عزم و قصد به کار رفته است. اهتمام شخص به چیزی به معنای عنایت و توجه ویژه به امر آن می باشد که موجبات قلق و اضطراب و تشویش شخص را نیز فراهم می آورد و همه فکر و ذهن وی را به خود مشغول می دارد و هم و غم او را شکل می بخشد.
هنگامی که به عنوان صفت شخصی به کار می رود و گفته می شود که فلانی انسانی با همت است به معنای آن است که عالی ترین و برترین چیزها را می جوید و طلب می کند. از این روست که وی را صاحب همت بلند نیز می گویند که در طلب معالی امور می باشد. برخی آن را به عزم قوی و یا نخستین عزم تفسیر کرده اند و برخی دیگر بر این باورند که همت چیزی است که شخص چیزی را قصد کرده و تا انجام ندهد و به آن دست نیابد از پا نمی نشیند. بر این اساس مهمات امور، چیزهایی است که همه دغدغه فکری و عملی شخص را تشکیل می دهد. (نگاهی کنید به فرهنگ های عربی از جمله لسان العرب، المنجد و اقرب الموارد و مانند آن)
به نظر می رسد که هر اراده ای با هم و غمی همراه است که از آن به انگیزه یاد می شود و با همت است که در خارج آن معنا و تصویر ذهنی تحقق می یابد و شکل محسوس و ملموس آن را نشان می دهد. به سخن دیگر، هر تصویر ذهنی که انگیزه آدمی را برمی انگیزد هم و غمی است که با کار و تلاش و همت و عزم قوی در خارج تحقق می یابد و صورت واقعیت به خود می گیرد. از این روست که گفته اند: الاراده تبدأ بالهم و تنتهی بالهمه. انسان دارای علو همت کسی است که تا دست یابی به آن چه اراده کرده است دست از تلاش و کار برنمی دارد. بنابراین همت نهایت و منتهای اراده انسانی است و انسان به درجه عالی از ایمان جز از راه همت بلند نمی رسد.
علو همت و همت بلند
اما مراد از علو همت یا همان همت بلند چیست؟ به نظر می رسد که در این تعبیر آن چه بیشتر مورد توجه است، بعد کیفی هرچیزی است نه بعد و جهت کمی و مقداری آن. از این رو به جای تراکم همت از علو و بلندی آن سخن به میان آمده است؛ هرچند که همت مضاعف و متراکم می تواند بلندا و علو همت را نیز برساند ولی بی شک علو همت نیازمند همت مضاعف و تلاش و کار بسیار است. همه پیامبران و اولیای الهی دارای همت های بلند بودند و در طلب و جست و جوی علم و جود و کرم و تقوا و اجرای عدالت الهی همت عالی از خود نشان دادند و خداوند برخی از ایشان را به صاحبان عزم و اولوالعزم ستوده است.
برخی از اندیشمندان همت را همان انگیزه بر عمل و کار دانسته اند. چنان که همت به بلند و پست توصیف می شود. به این معنا که همت ها و انگیزه های عمل می تواند پست و یا بلند باشد؛ زیرا برخی از مردم پست ترین چیزها را مقصد و مقصود خود قرار می دهند و به امور پست و کم ارزش بسنده می کنند ولی برخی دیگر دارای همت های بلند هستند و به عالی ترین امور و باارزش ترین چیزها توجه داشته و می کوشند تا به آن دست یابند. این گونه است که همت های بلند به کمتر از تمام و کمال هرچیزی نمی اندیشند و در امور معنوی جز متاله شدن و خدایی گشتن را مقصد و مقصود خود قرار نمی دهند. در نفس چنین اشخاصی جز خدایی شدن قرار نمی گیرد و جز به آن قانع نمی شوند و رضایت نمی دهند. از این روست که قرب الهی را می جویند و آرامش و آسایش را در خشنودی و رضایت الهی می طلبند و بهشت ذات را مقصد خویش قرار می دهند و به امور پست و مقامات حتی معنوی شاد نمی شوند و دل خوش نمی دارند.
در برابر برخی از مردمان با آن که روزگار زمینه رشد و بالندگی ایشان را فراهم آورده است ولی همت ایشان چون پست و فرومایه است، گرایش به بلندی نمی یابند و به همان پستی دل خوش می دارند. از این روست که به همان پست ها و فرومایه های هرچیزی بسنده می کنند و تلاشی برای دست یابی به امور مهم و با ارزش تر به خرج نمی دهند.
به هرحال، همت همان انگیزه های درونی و نفسانی است که عامل تحرک و حرکت بشر می شود و می تواند همتی بلند و پست باشد و این امر بستگی به شرایط اشخاص و جامعه فرق کرده و متمایز می گردد.
قال أبو الطیب المتنبی رحمه الله تعالی:
علی قدر اهل العزم تأتی العزائم
و تأتی علی قدر الکرام المکارم
و تعظم فی عین الصغیر صغارها
و تصغر فی عین العظیم العظائم
در ارزش و اهمیت علو همت همین بس که چنین اشخاصی نه تنها خود را بلند می دارند و به مقاصد عالی و بلند خویش می رسند بلکه تغییرات شگرفی را در جامعه و محیط پیرامونی خویش نیز پدید می آورند و دیگران را نیز تحت تأثیر خویش قرار می دهند و حتی تاریخ بشریت را متأثر از همت و رفتار و کارهای خویش می سازند.
راه های دست یابی به همت بلند
بی گمان رسیدن به هر هدفی راهی دارد که می بایست پیموده شود. راه دست یابی به همت بلند آن است که انسان خود را چنان بسازد که مطابق فلسفه آفرینش و اهداف آن باشد. بر این اساس است که می توان امیدوار شد که به انگیزه های پست دل نمی بندد و امور ناچیز و کم اهمیت و بی ارزش یا کم ارزش او را شادان نمی سازد.
مجاهدت و تلاش در این راهی که خداوند تعریف کرده و قرار داده است می تواند زمینه رشد و بالندگی فکری و روحی شخص را فراهم آورد. از این رو خداوند در سوره عنکبوت به صراحت می فرماید: «الذین جاهدوا فینا لنهدینهم سبلنا.» پس هر کسی که بلند همت می جوید و علو همت می طلبد می بایست در مسیر تعیین شده الهی حرکت کند.
توکل به خدا در همه امور می تواند اراده آدمی را قوی و استوار سازد؛ زیرا در برخی از مواردی که دچار شکست می شود نومید نمی گردد و دست از کار و تلاش نمی شوید و امیدوارانه به توفیق الهی حرکت خویش را ادامه می دهد و تا دست یابی کامل به مقصد و مقصود از پا نمی نشیند، زیرا می داند که خداوند درجات ما را بلند می دارد و همت ما را والا می سازد.
نکته ای که نباید از آن غفلت ورزید فقر ذاتی بشر است. این توجه به فقر ذاتی موجب می شود تا در اعتماد به نفس به بیراهه نرود و بر خود نبالد و از خداوند غافل نشود. آگاهی از قصور و کوتاهی همت و نیاز آن به تطور و تکامل از سویی و نیز دانایی نسبت به حضور ربوبی و پروردگاری خداوند در هر کاری موجب می شود تا هرگز برای اراده خود بیش از اندازه، ارزش قایل نشود و همواره بر زبان و دل و جانش «ان شاء الله» جاری باشد و بدان اعتراف کند.
اعتراف به قصور همت و باور به امکان رشد و تکامل آن دو عامل اساسی و مهم در مساله همت است؛ زیرا این دو امر موجب می شود تا ضمن ایجاد توکل به خداوند، تلاشی را درراستای رضای خداوند انجام دهد و زمینه را برای تطور و تکامل همت خویش فراهم آورد.
مطالعه زندگی وسیره اولیای الهی عاملی است تا آدمی را برانگیزد تا همت خویش را بلند سازد و از کوتاهی و قصور درهمت رهایی یابد. از این روست که بسیاری از اندیشمندان درحوزه تربیت و تعلیم بر مطالعه سرگذشت مردمان موفق و بلند همت تاکید می ورزند.
هم چنین همراهی و مصاحبت با صاحبان همت بلند و اقتدا به سیره و رفتار ایشان می تواند درایجاد همت بلند در انسان کمک شایان بکند. از این روست که در انتخاب دوست می بایست به کسانی تکیه کرد که دارای همت بلند هستند و درزندگی خویش موفقیت را قرین می باشند.
درزندگی امور بسیاری است که می بایست به آن توجه یافت؛ بسیاری از مردم از تحلیل امور مهم از اهم عاجز و ناتوان هستند، همین ناتوانی است که آنان را از دست یابی به موفقیت های بزرگ باز می دارد.
بنابراین لازم است تا در زندگی میان امور تفاوت قایل شویم و برای آن ها ارزش های مساوی قرار ندهیم بلکه مراعات اولویات را داشته باشم و با اهم و مهم کردن آن ها توجه و اهتمام بیش تری به مسایل اهم داشته باشیم.
رقابت امری است که می تواند همت ها را بلند سازد و عالی گرداند. از این روست که خداوند در قرآن از تسارع و استباق درکارهای خبر سخن به میان می آورد تا با ایجاد رقابت سالم، همت ها را بلند سازد.
رقابت سالم در دانش آموزان می تواند درایجاد انگیزه و یا تقویت انگیزه و تعالی آن نقش مهم و اساسی را ایفا کند. همین مساله در امور زندگی معمولی و میان ملت ها نیز اتفاق می افتد.
انسان ها به طور طبیعی نیازمند سرمشق هستند؛ چنان که آنان به طور طبیعی به چیزی که عادت کرده اند به سادگی عمل می کنند. براین اساس می بایست الگوهایی را به ایشان نشان داد و آنان را تشویق و ترغیب کرد تا بدان رفتارهای انسان های بلند همت را تقلید کنند و به آن عادت نمایند. به هرحال عادت در تحصیل کمالات و تشویق مردمان به معرفت و دانش می تواند مهم ترین عامل در ایجاد انگیزه های بلند در مردم باشد. انسان می بایست همواره به بالاتر از آن چیزی که دارد گرایش داشته باشد و این گونه عادت کند که به آن چه دارد رضایت ندهد و بسنده نکند بلکه برتر از آن را بجوید و در راستای دست یابی به آن تلاش کند. البته عدم رضایت به معنای ناشکری و ناسپاسی نیست. اگر هر کسی از مقامی که در آن نشسته است جلوتر آید، هرگز دست از کوشش وتلاش بر نمی دارد و سکون و تنبلی پیشه نمی کند. از آن جایی که برای هرکمالی، فراتری است تا تمام کمال نمی بایست دست از کوشش و تلاش برداشت و به کم آن بسنده نمود.
دوری و اجتناب از هرچیزی که موجبات تباهی و سقوط آدمی می شود از اموری است که آدمی را به سوی همت بلند می کشاند. بسیاری از مردم توانمندی های خویش را صرف اموری می کنند که برایشان سودی ندارد بلکه موجبات زیان و ضرر ایشان می شود. از این جمله مسائل می توان به اموری چون وقت گذرانی به شکل ولگردی و وبگردی و مانند آن بی هدف مشروع و معقول اشاره کرد. رفیق بازی و سرگرمی های رایانه ای و فرو رفتن درمادیات و تفریحات بیش از اندازه را می توان از این امور نامشروع و نامعقول برشمرد.
همت از منظر روایات
در روایات از ارزش و قدر همت بسیار سخن به میان آمده است. از پیامبر(ص) نقل است که فرموده است: «من هم بحسنه، فلم یعملها، کتبها الله عنده حسنه کامله؛ هر کسی به همت به انجام حسنه ای داشته باشد و آن را انجام ندهد خداوند برایش حسنه کامل می نویسد.»
امیرمؤمنان حضرت علی(ع) در این باره می فرماید: «قدر الرجل علی قدر همته؛ قدر و ارزش هر انسانی به قدر همت اوست.» (نهج البلاغه، صبحی، حکمت شماره74)
و در جای دیگر می فرماید: «شرف انسان به همت های عالی اوست نه به استخوان های پوسیده نیاکان.» (غرر الحکم و دررالکلم، ص 78)
آن حضرت همچنین می فرماید: من شرف الهمه لزوم القناعه؛ از شرافت همت، ملازم شدن شخص با قناعت است. (غررالحکم- 5349)
آن حضرت در جایی دیگر می فرماید: «من شرف الهمه بذل الاحسان»؛ بذل احسان نشانه بلندی همت است. (عبدالواحد، آمدی، تصنیف غررالحکم و درر الکلم، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، 8731، چاپ دوم، ص 283)
از نظر امیرمؤمنان علی(ع) علو همت و بلندی آن نتیجه طبیعی حلم عقلانی و خونسردی است. آن حضرت(ع) می فرماید: «والحلم و الاناه توامان ینتجها علو الهمه، حلم و خونسردی (در برابر حوادث تلخ) فرزندان دوقلویی هستند که از آنها همت بلند متولد می شود.»
همین ارزش و جایگاه همت در زندگی بشر است که بسیاری از شاعران پارسی گو براساس فرهنگ غنی اسلام در اشعار خویش به مدح و ستایش همت پرداخته اند که از آن جمله می توان به اشعار زیر اشاره کرد:
همت اگر سلسله جنبان شود
مور تواند که سلیمان شود
یا
اهل همت را ز ناهمواری گردون چه باک
سیر انجم را چه غم کاندر زمین چون و چراست
یا
آن را که عقل و همت و تدبیر و رأی نیست
خوش گفت پرده دار که کس در سرای نیست
فرد و یا جامعه ای اگر کاری را اراده کنند، می توانند آن را انجام دهند. توفیق انجام کار، همان عزم و اراده انجام آن است.
حضرت امام صادق(ع) در این زمینه می فرمایند: «هرگز بدنی از انجام آنچه که اراده کرده و همت گماشته، ضعیف نخواهد شد.»(وسائل الشیعه، ج1، ص 83)
امیرمؤمنان علی(ع) می فرماید: «بهترین همت ها، بزرگ ترین آن هاست.» آری این همت های بزرگ و اهداف والا هستند که انسان ها را به تلاش های ارزشمند، مداوم، پی گیر و خستگی ناپذیر فرامی خوانند. (محمدحسن نبوی، مدیریت اسلامی، ص 56 و 66)
همچنین امام حسین(ع) از پیامبر اعظم(ص) نقل می فرمایند: «خدا کارهای بلند و همت های والا را دوست دارد و از کارهای سست و همت های فرومایه کراهت دارد.» (عبدالله جوادی آملی، اخلاق کارگزاران در حکومت اسلامی، ص 97، به نقل از: تاریخ یعقوبی، ج2، ص 642)
منبع: روزنامه کیهان ۱۳۸۹/۷/۵
نویسنده : محسن حیدرزاده
