از زمان جنگ دوم جهانی تا کنون تحقیق و توسعه منبع اصلی رشد و دگرگونی جامعه های صنعتی تشخیص داده شده است . پیش از جنگ جهانی دوم ، فعالیت های تحقیق توسعه عمدتأ در صنایع نظامی ایالات متحده آمریکا ، ژاپن و اروپا متمرکز بود . در آن زمان مؤسسات تحقیق توسعه نسبتأ کوچک بودند ، مدیریت این مؤسسات به پیچیدگی امروز نبود و رویارویی تحقیق و توسعه با دیگر عوامل به سادگی صورت می گرفت .
در پایان جنگ جهانی دوم ، ایالات متحده آمریکا در زمینه های مختلف تکنولوژی ( در مقایسه با بقیه جهان) بصورت تعیین کننده پیش افتاد. همان زمان که کشورهای صنعتی اروپا و ژاپن برای تجدید بنای ویرانی های جنگ می کوشیدند ، ایالات متحده از طریق سرمایه گذاری بر روی نتایج بدست آمده از فعالیت های تحقیق و توسعة زمان جنگ به سرعت پیشرفت کرد .امروزه تحقیق و توسعه در سراسر دنیای صنعتی یک فعالیت عمده صنعتی شده است .
علی رغم اینکه تحقیق و توسعه صنعتی در زندگی شرکت های کشورهای توسعه یافته در سی سال گذشته ، فعالیتی بوده که اهمیت آن پیوسته فزونی می یافته است ، در عین حال کشورهای در حال توسعه ، به تازگی به اهمیت آن پی برده اند.
با آنکه حدود سی کشور توسعه یافته ( یا کمتر از یک سوم جمعیت جهان ) بر دانش و تکنولوژی جهان چیرگی دارند و اکثریت موثر نشریات علمی ، اختراعات ، حق امتیازها و محصولات جدید ، در اختیار این کشورها است ، تقریبأ همة کشورهای در حال توسعه از نارسایی های نظام تکنولوژیک زیان می بینند . در حدی که دربسیاری از این کشورها یا اصلأ مؤسسه تحقیق و توسعه ای وجود ندارد و یا اگر هم وجود داشته باشد بسیار کوچک و فاقد کارآ یی است .
از آنجا که تکنولوژی و تولید علم محصولی است که در کارخانه تحقیق و توسعه بوجود می آید و واحدهای تحقیق و توسعه ، رکن زیر بنای تکنولوژی دانسته شده اند و بزرگترین منبع یگانه نوآوری تحقیق و تحقیق و توسعه است . ولی عملأ در کشورما کمتر تلاشی برای انجام فعالیت های تحقیق و توسعه به چشم می خورد.
تحقیق و توسعه چیست ؟
تحقیق و توسعه عبارت از کار خلاقی است که بطور منظم برای افزایش ذخیرة علمی و دانش فنی و نیز استفاده از این دانش در اختراع و طرح کار برهای جدید انجام می شود ( فریمن 1974 )
فرایند تحقیق و توسعه و توسعه عبارت از شناسائی نیاز یا استعداد ، پیدایش اندیشه ها ، آفرینش ، طراحی ، تولید و معرفی و انتشار یک محصول یا نظام تکنولوژیک تازه است .(دین ولگدهار 1980)
یونسکو تحقیق و توسعه راچنین تعریف کرده است : هر گونه فعالیت منسجم ، خلاق در جهت افزایش سطح دانش و معرفت علم اعم از دانش مربوط به انسان ، فرهنگ ، جامعه و استفاده از این دانش برای کاربردهای جدید . ( یونسکو – 1980)
علوم و تکنولوژی دو محصول فعالیت های تحقیق و توسعه :
فعالیت های علمی و تحقیق و توسعه به مفهوم عام همیشه دو محصول به همراه دارد ، یکی معلومات و دانش و دیگری تکنولوژی و فن در لغت نامه ها علم به معنای کسب معلومات به صورتی سیستماتیک و تنظیم یافته تعریف می گردد. گرچه تعاریف بسیار زیادی می توان برای علم قائل شد.
بعضی ها علم را به معنای ایجاد خلاقیت برخی دیگر علم را یک نوع فعالیت فکری و اجتماعی و برخی دیگر علم را یک تحول فرهنگی دانسته اند .
ارتباط سیستماتیک بین علوم و تکنولوژی از طریق انجام فعالیت های تحقیق و توسعه در واقع پس از جنگ جهانی دوم برقرار شد و قبل از آن تکنولوژی از طریق سعی و خطا و یا به صورت تصادفی و یا از طریق تفکر مطلق نصیب بشریت گردیده است .
تجارب چند دهة گذشته نشان داده است که آن دسته از کمپانی هایی که ارتباط بین علم و تکنولوژی را در عمل برقرار نموده اند از رشد سریعتری نسبت به سایرین برخوردار بوده اند . البته فاصله زمانی بین بکارگیری نتیجه تحقیقات در تولید تکنولوژی در ابتدای امر بسیار زیاد بوده که بعضأ به یک قرن می رسید اما بعدها این زمان از چند سال تجاوز ننمود.
تحقیق و توسعه پیش در آمد ی بر تولید علم :
در کشور ما ، قبل از پیروزی انقلاب اسلامی کمتر تلاشی برای انجام فعالیت های تحقیق و توسعه به چشم می خورد و فقط در خلا ل سالیان پس از پیروزی انقلاب اسلامی و خصوصأ در طول سالیان جنگ تحمیلی ، عطش گرایش به فعالیت های تحقیق و توسعه و تلاش برای خود اتکایی فنی موجب صرف امکانات و منابع زیادی از منابع محدود این مرز و بوم به امور تحقیقات صنعتی و نمونه سازی و کپی سازی محصولات خصوصأ در راستای تأمین نیازهای جنگ تحمیلی گردیده است . از طرف دیگر پس از پایان جنگ تحمیلی و آغاز دوران بازسازی کشور و جبران نارسایی های تولیدی گذشته ، درصد زیادی از مدیران واحدهای صنعتی تحت پوشش دولت برای بازسازی و توسعه منابع خویش متقاضی تأسیس واحدهای تحقیق توسعه بوده اند.
ولی براستی عوامل مؤثر در گسترش و ارتقای فعالیت های تحقیق و توسعه کدامند ، چگونه باید فعالیت های تحقیق و توسعه را برنامه ریزی ، سازماندهی ، هدایت و رهبری و کنترل نمود تا به تولید و تکنولوژی در کشور دست یافت .
تحقیق و توسعه عبارت از فرایند پویای به هم پیوسته ای از تحقیقات پایه ای ، تحقیقات کاربردی و تحقیقات توسعه ای است که نتایج علمی آن تولید علم و دانش می باشد ( یونسکو _ 1988) .
در جهان امروز اکثر کشورها امر برنامه ریزی و سیاست گذاری علمی ( علوم و تکنولوژی ) را جزئی از برنامه سیاست کلان دولت های خود قرار داده اند زیرا براین مسئله معتقدند که علوم و فنون می توانند به بهترین شکل ممکنه در خدمت دفاع از استقلال و تمامیت ارضی کشور ، توسعه و پیشرفت اقتصادی و رفاه اجتماعی قرار گیرند . دستیابی به امر فوق می تواند قدرت سیاسی ، ایجاد استقلال ، افزایش در آمد ، توسعه صادرات ، رفاه اجتماعی و بهبود سطح زندگی افراد یک کشور را بدنبال داشته باشد. با این همه اهمیت در زمینه تحقیقات علمی و صنعتی و بهره گیری از دستاورد های مختلف اقتصادی و سایر زمینه ها ، کشورهای جهان سوم منابع انسانی و مالی عمده ای را در خدمت پژوهش قرار نمی دهند .
بنابراین می توان یکی از عوامل زمینه ساز برای گسترش و تولید علم در کشور را تحقیق و توسعه دانست و برای اینکه بتوانیم از تقلید علم از کشورهای پیشرفته جلوگیری کنیم بایستی به تحقیق و توسعه در کشور توجه زیادی داشته باشیم.
متأسفانه در کشور ما نقش تحقیق و توسعه نسبت به کشورهای پیشرفته بسیار کم رنگ است و همین عامل باعث شده که در تولید علم هیچگونه نو آوری نداشته باشیم و صرفأ بعنوان مقلد از علم سایر کشورهای جهان استفاده کنیم .
در این مقاله سعی شده برخی از موانع که باعث عدم کاربردی بودن تحقیق و توسعه در کشور و در نتیجه سبب عدم ایجاد علم و تکنولوژی در کشور شده است اشاره شود .
1-در برنامه های آموزش و پرورش جایگاه تحقیق و توسعه بسیار نازل است . هنوز برروی ابتکارات در زمینه تکنولوژی ، آموزش لازم صورت نمی گیرد و اصلأ تکنولوژی جایگاه شایسته ای پیدا نکرده است .
2-روش تدریس سلیقه ای بجای روش علمی ، زمینه ای برای شکل گیری ابتکارات باقی نمی گذارد .
3-یکی از مهمترین عوامل تقویت زیر ساخت آموزش تکنولوژی در کشور های جهان سوم ، هزینه ساختن آموزش‌های همگانی است . در ایران به آموزش دورة میانی بهای بیشتری باید داده شود . زیرا یکی از کارکردها و نقش این دوره ، هدایت دانش آموز در انتخاب رشته تحصیلی است در این انتخاب فضای فرهنگی خانواده ها نیز سهم بزرگی دارد . حقیقت امر این است که خانواده ها در تأثیر گذاری و راهنمائی تحصیلی و شغلی فرزندان خود آگاهانه عمل نمی کنند و نسبت به آموزش تکنولوژی و علوم ریاضی در سطح متوسط و عالی تمایل چندانی از خود نشان نمی دهد . توسعه آموزش دانش و تکنولوژی در کلیه سطوح آموزش و پرورش بطور وسیع از ابتدایی تا عالی در کشور برای ایجاد فضای فرهنگی مطلوب و گرایش عمومی نسبت به دانش و فن صنعت ضرورت دارد .
4-از نظر پرورش محقق ، نظام آموزش ما به نحو ی است که نباید انتظار معجزه داشت .
زیرا در این نظام داوطلبان ادامه تحصیل پس ا ز گذشتن از سد ورودی انتخاب شده و یک دسته آموزش‌های کلاسیک را طی می نمایند . پس از اتمام هر دور می بایست جهت ورود به دورة بعد امتحان دیگری را گذرانیده تا پایان دوره های ممکن . بدین ترتیب داوطلبان دوره های آموزش را به نحوی طی می نمایند که عملأ با فعالیت پژوهشی بیگانه هستند . در این میان فقط معدود کسانی هستند که در اثر نگارش رساله و یا به لحاظ علاقه شخصی به سوی تحقیق تحقیق کشیده می شوند و اصولأ جذب فعالیتهای تحقیقاتی خواهند شد که در واقع به صورت آکادمیک برای تحقیق پرورش نیافته اند . پرورش محقق بیش از آنکه جنبه تئوری داشته باشد ، جنبه عملی دارد و همچون آموزش دوره بالینی پزشکی است که باید علاوه بر آموزش تئوریک یک دوره عملی را همراه اساتید پشت سر گذارد.
در گذشته ها در جامعه ما آموزش فعالیت های فنی از طریق استاد و شاگردی انتقال و بسط و گسترش می یافت . ولی متأسفانه نظام آموزش ما جایگاه خاص برای پرورش محقق از طریق تداوم علمی و عملی باز نکرده و لذا نمی تواند محقق پرور باشد .
5-توجه به اینکه ماهیت دانشگاه در کشورهای نیمه صنعتی ( در حال توسعه ) یک ماهیت آموزشی است ، در حالیکه ماهیت دانشگاه در کشورهای صنعتی یک ماهیت پژوهشی بوده و آموزش یکی از ثمرات و نتایج پژوهش است . به عبارت دیگر در دانشگاههای معتبر جهان نظام تحقیقاتی پشتوانه نظام آموزش است و مواد آموزشی دانشگاهها در واقع بازتاب و نتیجه تحقیقات پژوهشگران است و چون موضوعات تحقیق برخاسته ازنیازهای عینی و ملموس نهادهای گوناگون اجتماعی از قبیل صنعت و کشاورزی است ، لذا یک ارتباط تنگاتنگ و پویا بین پژوهش ، آموزش ، صنعت و کشاورزی وجود دارد . به همین جهت در غرب مشکلی بنام عدم ارتباط بین دانشکاه و صنعت وجود نداشته و این از مشکلات خاص جهان نیمه صنعتی ( در حال توسعه ) است.
آموزش در جهان صنعتی مبتنی بر تحقیق و تربیت است . در حالیکه در جهان در حال توسعه آموزش مبتنی بر ترجمه است و این یکی از علل بسیار مهم در شرایط توسعه علمی است . آنچه به عنوان علم به دانشجو و استاد جهان نیمه صنعتی القا می شود ، در واقع پاسخ به یک سلسله سئوالات است که محقق یا محققان در غرب سال ها پیرامون آن مسایل برخاسته از نیازهای خودشان است ، مطالعه فکر و تجربه کرده اند و در نهایت به صورت یک دستاورد علمی در اختیار همگان قرار داده اند . اما چون آن سئوالات مربوط به سرزمین بیگانه است . لذا پاسخ آن نیز در دستگاه ذهن ما آنگونه که باید هضم نشده و در نهایت جذب نمی شود . بلکه ممکن است دانشجوی جهان نیمه صنعتی تمام مطالب را حفظ کرده و بهترین نمره ها را هم بگیرد اما هنوز از درک مطلب عاجز است . لذا آموزش در چنین نظامی مبتنی بر حافظه می شود و نه اندیشه و به همین جهت است که خلاقیت و نوآوری از جهان نیمه صنعتی رخت بربسته و اثری از توسعه حقیقی به چشم نمی خورد ، چرا که منشأ خلاقیت و ابتکار اندیشه و تفکر است نه محفوظات محض .
6-لزوم ارتقاء تکنولوژی ، ایجاد ذهن جستجوگر و متفکر در کودکان و نوجوانان می باشد و رسانه های گروهی و آموزش و پرورش نقش عمدهای در این رابطه ایفامی نمایند چگونگی ترویج وسایل سرگرم کننده و تفریحی سالم عامل مؤثری در این زمینه میباشد وسایلی که بصورت اسباب بازی در اختیار کودکان قرار میگیرند باید در کنجکاوی و فعالیت ذهنی کودکان این نقش را ایفا نماید که باید پدیده ها را در خدمت گرفت و با حداقل نیروی فیزیکی به تدریج نتایج را کسب نمود . در این صورت است که می توان از فرصتها جهت آموزش و رشد خلاقیت کودکان استفاده کرد و بهترین نتیجه را کسب نمود .
7-ما باید بکوشیم تا در علوم جدید نیز از حالت مقلد جهان صنعتی خارج شویم و تا انجا پیش رویم که صاحب اجتهاد گردیم .
باور داشته باشیم که می توانیم روی پای خود بایستیم ، پیروزی انقلاب متضمن تقویت باور به خویشتن است .
8-عدم آموزش مستمر محققان و عدم امکان ادامه تحصیل محققان در داخل و خارج کشور از جمله عوامل نقص در تحقیق و توسعه میباشد.
9-مهمترین عامل در کسب خود کفائی و بازسازی ، توسعه مراکز علمی و تحقیقاتی ، تمرکز و هدایت امکانات و تشویق کامل و همه جانبه مخترعان و مکتشفان و نیروی های متعهد و متخصص است که شهامت مبارزه با جهل را دارند و لاک نگرش انحصاری علم به غرب و شرق در آمده و نشان داده اند که میتوانند کشور را روی پای خود نگهدارند . لذا بی توجهی و بی مهری به استادان ، متفکران و محققان که یا منجر به فرار مغزها میشود یا از آنها آنها کارمندانی ساده می سازد که بعضأ تجارت را به تفکر ترجیح می دهند ، زیرا که محصولات تلاششان خریداری ندارد . برای ایجاد انگیزه در محققان باید اولأ متوسل به سیاست های تقدیر و تشویق ، امتیاز ، برگذاری محافل و سمینار شد . ثانیأ به وضعیت مادی آنها به نحوی باید توجه نمود که به جای تفکر و تعقل وقت گرانبهای خویش را برای تأمین نیازهای اولیه و مادی زندگی صرف ننمایند .
10-بودجه یکی از مقولاتی است که در نوشته های بسیاری ، به عنوان ساز و کار اساسی موثر در ارتقا و گسترش فعالیت های تحقیق و توسعه مورد بررسی قرار گرفته است . لذا تأمین بودجه تحقیقاتی پژوهشگران سر لوحه ارتقاء تحقیق و توسعه در کشور است .
نتیجه گیری
با بررسی بعمل آمده مشخص میشود که تولید علم در کارخانه تحقیق و توسعه بوجود میاید و تحقیق و توسعه زیر بنای تکنولوژی دانسته شده است بنابراین می توان نتیجه گرفت توجه به نکات ذیل میتواند در بهبود فعالیتهای تحقیق و توسعه در نهایت تولید علم در کشور اهمیت زیادی داشته باشد .
1-تغییر روش برنامه های آموزش و پرورش در جهت تحقیق و توسعه
2-تغییر روش تدریس سلیقه ای بجای روش علمی
3- تغییر ساختار پذیرش دانشجو در دانشگاه ها
4-تغییر نظام آموزشی دانشگاهها جهت تربیت محقق و محقق پروری
5-ایجاد انگیزش برای پژوهش و پژوهشگران
6-تأمین نیازهای مادی پژوهشگران
7-ایجاد تسهیلات لازم جهت آموزش و تحصیل محققان
8-تأمین بودجه تحقیقاتی پژوهشگران
منابع:
1-پور سیف ، عباس ، نظام آموزش و ضرورتهای رشد و توسعه ، نشریه زمینه ، تیرماه 1372
2-شهیدی ، محمد نقی ، موانع اساسی تحقیقات در ایران ، نشریه دانش مدیریت ، 1378
3-عسکری ، مهدی نگرش به مفاهیم بنیادین تحقیق و توسعه ، فصلنامه سیاست علمی و پژوهشی شماره 1 ، مرکز سیاست های علمی کشور ، تهران ، 1370
4-علی احمدی ، علیرضا ، مدیریت تحقیق تا توسعه تکنولوژی ، مرکز انتشارات علمی دانشگاه آزاد اسلامی ، 1377
5-مومنی ، احمد ، آل آقا ، فربد ، تنگناهای آموزش تکنولوژی در ایران ، مؤسسة مطالعات و برنامه ریزی آموزش سازمان گسترش و نوسازی صنایع ایران ، 1372
6-نواز شریف ، محمد ، مدیریت انتقال و توسعه تکنولوژی ، نشریه شماره 24 برنامه توسعه 7 مترجم رشید اصلانی ، سازمان برنامه و بودجه ، تهران ، 1376
منبع: / سایت / باشگاه اندیشه
نویسنده : فرهاد ملک زادگان
