اصل مشورت و تبادل نظر با صاحبان فکر و اندیشه و تجربه در تاریخ بشر قلمروی وسیع تر از زندگی جمعی داشته است. انسان ها همواره در حل مشکلات و رهیابی به نظرات صائب و رهایی از بن بست ها در حیطه زندگی فردی و اجتماعی به این اصل متوسل شده اند. عمده ترین نقطه عطف ها و تحولات اساسی در زندگی انسان ها وقتی رخ داده است که انسان از پوسته خودمحوری و تکروی و خودکامگی بیرون آمده و از جمع و تفکر جمعی حرکت را آغاز نموده است.
به طور قطع و یقین پیشرفت و توسعه هر جامعه و کشوری منوط به بهره مندی از عقل و خرد در حیات جمعی است. اگر نگاهی اجمالی به علل و عوامل عقب ماندگی کشورهای توسعه نیافته بیفکنیم به جرات می توان گفت یکی از علل و اصلی آن سلطه انسان های مستبد و بی کفایت و عدم بهره برداری از سازوکارهای عقل جمعی و مدیریت مشورتی است.
برای جوامع توسعه یافته ویژگی ها و خصوصیات مختلفی را بیان نموده اند که دو ویژگی مهم آن به شرح ذیل می باشد.
۱ ـ عموم مردم منطق و شیوه های کار جمعی و شورایی را بیاموزند.
جوامع توسعه یافته جوامعی هستند که افراد آن تعلیم یافته اند تا کار فردی و کار جمعی را از یکدیگر تمیز دهند زیرا هر یک از این کارها ویژگی ها و الزامات خاص خود را دارد کار جمعی و شورائی ضرورتا خود محوری و استبداد فکری را به حداقل می رساند و به شکل گیری اندیشه تصحیح اندیشه ها و یافتن راه حل های منطقی و صحیح و علمی کمک می نماید و به عکس العمل ها و تصمیم ها جنبه تدریجی می بخشد(۱)
۲ ـ تفکر از زمینه های استقرایی قوی برخوردار باشد.
اگر در جامعه فضای باز برای فکر کردن اندیشیدن اظهارنظر کردن و بیان آرا نظریات قضاوت و برخوردهای غیر کلیشه ای وجود نداشته باشد آن جامعه گرفتار چارچوبی خواهد شد که خروج از آن کار سهلی نخواهد بود. تفکر استقرایی یعنی باز بودن فضای جامعه به مشاهدات نوین تحمل آرا مختلف صحه گذاشتن بر تفاوت های انسانی مشورت و رایزنی با صاحبان اندیشه و خرد عدم تعجیل و شتابزدگی در قضاوت و استنباط و پرهیز از پیشداوری. (۲)
در آموزه های دینی پدیده جماعت و شوری حکایت از واقعیتی عینی دارد که: «مردم در صورت تشکیل جمعی برای تحقق اهداف معقول میتوانند از فهم عقل و وجدان یکدیگر بهره برداری کنند و هریک از آنان کتابی گشوده در مقابل دیدگان دیگری باشند.
اجتماع و تفاهم انسانی کمترین نتیجه ای که در بردارد آن است که نتیجه تفکر را به تصاعد حسابی و گاه هندسی ارتقا می بخشد. اصل شوری نعمت بزرگ خداوند برای انسان هاست آنان را به خود متکی می سازد و از داشتن استعدادها و امکانات و نیروهای سازنده آگاه می نماید و ایشان را به اصل تفاهم و ایجاد هماهنگی در زندگی قادر می نماید. خداوند با این اصل مشورت اثبات می کند که موجودی دارای شایستگی زندگی است که عقل و شعور داشته باشد. (۳)
خداوند متعال در قرآن کریم شورا را مبنای سلوک و رفتار متقابل مردم دانسته و آن را یکی از خصائص برجسته مومنان و در ردیف اطاعت از امر خدا و برپاداشتن نماز قرار داده است تا بدین ترتیب راه خیره سری خودمحوری و استبداد بر روی افراد بسته شود. حتی پیامبر اکرم (ص) علیرغم داشتن مراتب مطلق عقل و اندیشه و متکی بودن به وحی الهی موظف به مشورت با اطرافین خود گردیده است.
پیامبراسلام (ص) در کلیه مسائل سیاسی اجتماعی اقتصادی و خصوصا امور نظامی که از حساسیت ویژه ای برخوردار می باشد با اصحاب و یاران خود به مشورت می پرداختند که از جمله می توان به تشکیل شورای نظامی بدر احد تبوک فتح مکه صلح حدیبیه جنگ احزاب و… اشاره نمود. در اهمیت شورا و مشورت همین بس که در قرآن سوره ای به نام «شورا» نامگذاری شده است و بیش از ۲۰۰ روایات از پیامبر(ص) و ائمه معصومین (ع) در رابطه با آثار اهمیت جایگاه و ضرورت مشورت بیان گردیده است. پیامبر(ص) فرمود: هرگز هیچ یک از شما کاری انجام ندهد مگر آن که مشورت کند. (۵)
حضرت علی (ع) می فرمایند: انسان عاقل هرگز خود را از مشورت بی نیاز نمی بیند. (۶)
به طور کلی پیامبر عظیم الشان اسلام و ائمه هدی (ع) در روایات زیادی شورا را مطمئن ترین پشتیبان داشته و به کار بستن آن را برای نیل به بهترین و صحیح ترین راه و جلوگیری از اشتباه و خطا تاکید نموده و استبداد رای را موجب هلاکت لغزش و عدم سعادت و بهروزی فرد و جامعه دانسته اند.
فواید آثار و حکمت های نهفته در شورا
با استناد به روایات و تکیه بر یافته های تجربی و عقلانی بشری می توان به صراحت اعلام نمود در امر مشورت چه در حوزه های فردی و حوزه های اجتماعی و چه در عرصه های حکومتی و مدیریتی آثار و فواید بسیار مترتب بوده و حکمت های فراوانی در آن نهفته است که اشاره می گردد
۱ ـ شخصیت دادن و تکریم افراد
۲ ـ آزمایش مردم و شناسایی نخبگان
۳ ـ انتخاب بهترین راه برنامه و تصمیم
۴ ـ ایمنی از خطا و پشیمانی هلاکت و سقوط
۵ ـ بهره مندی از حمایت و پشتیبانی مردم
۶ ـ مشاوره برای جلوگیری از انتقادهای بیجا
۷ ـ برای جلوگیری از عمل زدگی مدیران و فرماندهان
۸ ـ برای نیل به حیات طیبه و زندگی واقعی
۹ ـ برای ورزیدگی نیروی فکر و اندیشه
۱۰ ـ برای جلوگیری از استبداد فکری و دیکتاتوری
۱۱ ـ به منظور توسعه فرهنگ مشارکتی و تقویت احساس مسئولیت همگانی
۱۲ ـ جهت رهایی از تحیر و سرگردانی در تصمیم گیریها
۱۳ ـ کشف مجهولات و باز شدن دریچه های علم و معرفت
ویژگی های و صفات مشاورین
مشاوران بعنوان افراد یا تیم های تصمیم ساز در صورت برخورداری از شایستگی های لازم نقش زیادی در افزایش سطح کارآمدی نهادهای تصمیم گیر ایفا می نمایند.
بنابراین باید در گزینش آنان نهایت دقت را نمود «معمولا از تصمیم گیری به عنوان انتخاب بهترین راه از میان شقوق متصور برای نیل به هدفی یاد می شود.» (۹)
به همین دلیل لازم است مدیران و فرماندهان برای نیل به تصمیمات صحیح با مشاورین واجد شرایط رایزنی و تبادل نظر نمایند و پس از آن بدون تزلزل و مماشات با توکل به خداوند قاطعانه تصمیم گیری نمایند. امام علی (ع) ویژگی های زیر را برای مشاور لازم می دانند. «تقوا خردمندی دوراندیشی دلسوزی تخصص دانش و آگاهی اهل تجربه نداشتن کینه و دشمن دوری از بخل حریص نبودن ترسو نبودن صداقت شجاعت و سرانجام مشاوره با جوانان هوشمند و پیران با تجربه.» (۱۰)
قدیر حاجتی
منابع:
۱ ـ محمود سریع القلم عقل و توسعه یافتگی ص ۱۰۵ ص ۸۹
۲ ـ جعفری محمدتقی «شوراها» کتاب نقد ص ۲۹۲ ـ ۲۹۸
۳ ـ رضا استادی شوری در قرآن و حدیث ص ۵۹
۴ ـ طبرسی مجمع البیان فی تفسیر القرآن
۵ ـ محمدتقی حاجی ده آبادی مدیریت آموزشی ص ۱۹۷
۶ ـ الله نورکریمی تبار حقوق مقابل مردم و حکومت از دیدگاه امام علی (ع)
منبع: روزنامه جمهوری اسلامی
